Минералдыг бүдүмелдер
Кижиниң чеминде минералдыг дустар хевирлиг туруп турар 15 хире химиктиг элементилер бар. Аъш-чемде олар эвээш эвес бар болуп турар болгаш дириг амытаннарның эът-мага-бодунга олар эң чугула бүдүмелдер болур. Дириг амытаннарның чеминден минералдыг чүүлдерни казып каапкаш, чемгерер болза, аштап өлүрүнден дүрген өлүр.
Хлорлуг натрий — азы бистиң ижер дузувус эът-мата-ботка сугнуң деңнелин, хемчээлин, эргилиишкинин таарыштырар шынарлыг. Ол организмге көвүдээр болза сугнуң организмден ылгалып үнери эвээжээр, хан базыышкыны улгадыр дээш өске-даа багай уржуктар тыптьш болур. Ынчангаш чамдык аарыгларда аъш-чемде дусту эвээжедирин эмчилер сумелеп турар.
Калий — эът-мага-ботка натрийниң болгаш кальцийниң солчуушкунун болдуруп турар. Калий ферментилерниң аҗылынга болгаш шыңган эъттерниң чыырлырынга эң-не чугула элементи болур. Хаваңнаар, чүрек аарыгларының үезинде организмден сугну ылгап үндүрер чүве болганда, калийни сидик элбедиринге ажыглап турар. Хонукта кижиге 3 г хире калий негеттинер. Калий ногааларда, фруктуларда, кадырган каттарда хөй.
Магний — организмге фосфорнун солчуушкунун болдуруп турар. Магний чиңге шөйүндүлерден холестеринниң ылгалып үнерин болгаш хан базыышкынын чавызадырын тургузуп турар. Улуг кижиниң бир хүнде магнийни хереглээри 0,3—0,5 г. Магний хөй клетчаткалыг ногааларда болгаш фруктуларда, ол ышкаш кара хлебте хөй.
Фосфор — диштерниң болгаш сөөктерниң база бир тургузукчу материалы болур. Фосфор шыңган эъттерде оларның чыырлырынга ажыглаттынып турар. Оон ыңай фосфор мээниң болгаш өске-даа органнарның ажыл-чорудулгазынга, ферментилерниң ажылынга эң чугула элемента болур. Улуг кижиниң хүнде фосфорга хереглели 1,5—2 граммга деңнежир. Фосфор эътте, балык эъдинде, сүттен алдынган чемнерде, ногааларда, тайга тооруунда, фасольда, горохта хөй бар.
Кальций — организмге ооң ужур-дузазы фосфорга дөмейлешкек, улуг кижиниң хүнде кальцийге хереглели 1 г.
Демир — клеткаларның тынарының, ферментилерниң оолгаш ханның эритроциттериниң тургузуунда ажыглаттынып кирип турар. Улуг кижиниң хүнде демирге хереглели 15 граммга деңнежир. Демир баарда, эътте, дагаа чуургазының сарыг черинде, ногааларда, помидорда, фруктуларда хөй бар. Медицинада демирни хан четпестээр азы хан төктүр аарыгларга удур ажыглап турар.
Никель, Кобальт, Марганец — ханның тыптып тургустунарынга эң-не ажыктыг элементилер болур. Олар чамдык ферментилер ажылын экижидер шынарлыглар.
Йод — зоб безиниң гормонунуң тургустунарынга, фосфорнуң болгаш кальцийниң эът-мага-ботта сиңнигип, ажыглаттынарын күштелдиреринге эң-не ажыктыг элемент болур. Кижиниң хүнде йодка хереглели 100-тен 300 у-ке деңнежир. Йод далай капустазында, свёклада болгаш өске-даа чамдык, ногааларда бар.
Фтор — диштерниң карарып, чирлип аарыырын болдур базынга ажыктыг элемент болур. Ол ногаан капустада, согунада, кызыл-таста, кара хлебте хөй. Тываларның шаг-шаандан тура аъш-чем кылдыр ажыгла чорааны ай, бес, үүргене, шончалай, кичигене дээн ышкаш оъттарының тургузуунда минералдыг бүдүмелдер хөй бар. Ынчалзажок оларның тургузуу бо үеге чедир эртемде тодараттынмаан, ындыг болганда олар бижиттинмээн.
Дөзү
- Доржу Көк-оолович Куулар, Тана Монгушевна Куулар — «ЛЕКАРСТВЕННЫЕ РАСТЕНИЯ В ТУВЕ»