Сөстээрек

Рувики деп сайттан
Файл:Сөстээрек.jpg
Оюн "Сөстээрек"

СөстээрекТыва сөс-чогаалга ынак улуска сөстээр оюн.

Оюннуң дүрүмнери

Сөстээрек болза ийи-дөрт ойнакчыга сөстээр оюн болур. Оюннуң утказы – кроссворд дүрүмүн ёзугаар аразында коштунган сөстер тургузары. Сөстерни Сөстээрек ойнаар хөлге, саннарының үнези аңгы-аңгы алфавиттен үжүктерлиг фишкалар ажыглап тургузар. Ойнакчы бүрүзү эң улуг үнелиг фишкалар ажыглап база шаңналдыг көзенектер дуй салыр каттыжылгалар болгаш туруштар кылып тургаш, эң хөй түңнүг саннар чыып аарын оралдажыр ужурлуг.

Оюннуң эгези

Шупту саннарны хөл чанынга үжүү куду кылдыр салып калыңар азы хапка суккаш, холуп кааптыңар. Оон кым баштай көжерин билип аары-биле, бир-бир фишкадан ап алыңар. Алфавитти¸ эгезинче чоок турар үжүктүг кижи баштай көжер эргелиг. Ооң соонда ажык фишкаларны хаптааш, катап база холуп кааптыңар. Оон бир ойнакчы-ла чеди чаа фишка ап алгаш, оларны бодунуң рейказынга салып алзын. Ойнакчыларның бирээзин саннар түңнээр кылдыр томуйлап калыңар. Ол кижи оюнга база киржип болур.

Оюннуң чуруму

1. Бирги ойнакчы ийи азы оон хөй фишкалардан сөс тургускаш, фишкаларны доора (горизонталь) база узун (вертикаль) дургаар ажыда чада салыр, ынчаарга бир фишка сылдысчыгаш-биле демдеглээн төп хана-каракты дуглаар ужурлуг.

2. Бодунуң көжүн төндүрүп тура, ойнакчы ол көште чыып алган саннарының түңүн адаарга, харыысалгалыг кижи ону бижип аар. (10-ги дүрүмнү көр.) Оон ол ойнакчы көште чарыгдааны фишкаларны¸ орнун тургузуп, ол хире санныг фишкаларны чедир ап аар, ынчангаш ол бодунуң рейказынга үгүлчү-ле чеди фишкалыг болур.

3. Оон ийиги ойнакчы база дараазындагы ойнакчылар салдынган сөстерге чаңгыс азы оон хөй фишкаларны, чаа сөстер тургузары-биле, немей салыр. Кайы-даа чаа көште салып турары фишкаларны¸ шуптузун хөлге узун азы доора дургаар таарыштыр салыр херек. Сөстерни диагональ дургаар тургузарын чөпшээревес. Салып турар үжүктер чаңгыс долу сөстү тургузар ужурлуг, а бир эвес олар тудуш одуругларда өске сөстерге дээп турар болза, олар-биле база, кроссворд тургузуу ёзугаар, долу сөс тургузар ужурлуг. Ойнакчы ооң көжүнде тургустунган азы өскерткен бүгү сөстерни бодунуу кылдыр бижидип алыр.

4. Чаа сөстер мынчалдыр тургустунар:

а) Хөлде бар сөске бир азы оон хөй фишкалар немээри-биле.

б) Бар сөске белдирлешкек кылдыр өске сөстү тургузары-биле. Чаа сөс хөлде бар сөстүң бир үжүүн киирип аар азы аңаа бир үжүк немээр ужурлуг. Ол сөс ийи азы оон хөй сөстү «көвүрүг» хевирлиг кылдыр кожуп база болур.

в) Бүдүн сөстү тургузуп каан сөске чергелешкек боорда, кожа үжүктер база долу сөстер тургузуп турар кылдыр салыры-биле.

5. Ойнакчы көжүн кылгаш, фишказын шимчедир эргези чок.

6. үжүк чок фишканы үжүктерни¸ кайызын-даа солууру-биле ажыглап боор. үжүк чок фишка ажыглап тура, ойнакчы көш бетинде ооң кандыг үжүк апаарын чарлаар ужурлуг, ооң соонда оюннуң төнчүзүнге чедир ынчаар доктаатканын өскертип болбас.

7. Ойнакчы бүрүзү көжүн бодунуң рейказында шупту азы чамдык фишкаларны солууру-биле ажыглап болур. Ынчаар кылырда, ойнакчы ол фишкаларны үжүүн куду кылдыр доңгайтыр каггаш, бодунга база ол хире санныг чаа фишкалардан ап аар. Оон ойнакчы дүжүр октапкан фишкаларны ам-даа арткан бар фишкалар-биле холуп кааптар. Ооң соонда ол дараазында ээлчээн манаар.

Хөлге фишкалар салырының азы оларны солуурунуң орнунга, ойнакчыга, ол сөстү (сөстерни) тургузуп шыдаар азы шыдавас-даа болза, көжүнден ойталаарын чөпшээрээн.

8. Ажыглап болур сөстер: тыва дылда бар кандыг-даа сөстерни ажыглап болур – кылыг сөстери, чүве аттары, демдек аттары, аян сөстери б.о.ө. Чүгле үш кызыгаарлаашкын бар:

а) Бир эвес ол сөс чүве ады болза, адаарының падежинге турар ужурлуг. Чижээлээрге, «даглар» тааржыр, а «дагларга», «даглардан», «дагларны» б.о.= таарышпас.

б) Бир эвес өске ойнакчылар негээр болза, ойнакчы ажыглап турар сөзүнүң утказын тайылбырлаар ужурлуг. Өскээр чугаалаарга, утказын бодуң билбезиң сөстү ажыглап болбас.

в) Тыва дылче өске дылдардан чаа кирген сөстерни ажыглап болбас. Чүгле чиңгине тыва сөстер тааржыр.

г) Оюн болуп турда, силерни¸ рейкаңарда үжүктерге тааржыр сөстер дилээри-биле словарь ажыглаарын чөпшээревес. Словарь дузазы-биле чүгле салып каан болгаш өске ойнакчыларны¸ удурланып турары сөстү хынап болур.

9. Кажан шупту фишкаларны ап алганда база ойнакчыларның бирээзи бодунуң рейказындан шупту фишкаларны хөлче бүрүнү-биле салыпканда, оюн төнер.

10. Саннар түңнээри дээш харыысалгалыг кижи ойнакчы бүрүзүнүң саннарының түңүн көш кылдынган соонда-ла, бижип ап турар. Бир үжүктүң саннарда үнези фишканың оң талакы адаккы азыында сан-биле демдеглеттинген боор. Үжүк чок болгаш дефистиг фишкаларның үнези тикке дең болур.

11. Бир көш кылдынарга-ла, чыылган саннарны түңнээрде, тургускан азы хевирин өскерткен сөс бүрүзүнче кирген фишкаларны¸ шуптузунда бар саннарны¸ ниити түңүнге шаңналдыг хана-карактарны дуй салганда бээр ужурлуг немелде саннарны кадыптар.

12 Үжүк дээш шаңналдыг хана-карактар. Ак-көк хана-каракты дуглаары ынаар салган үжүктүң үнезин ийи катап, а ак хана-каракты дуглаары – үш катап көвүдедир.

13 Сөс дээш шаңналдыг хана-карактар. Бүдүн сөс дээш саннар түңү фишкаларны¸ бирээзи сарыг хана-каракка салдынганда – ийи катап, а көк хана-каракка салдынганда – үш катап көвүдээр. Шаңналдыг хана-карактарны дуглаан таварылгада, үжүктер дээш саннарны ийи азы үш катап көвүдедирин сөс дээш саннарны ийи азы үш катап көвүдедириниң бетинде санаар.

Бир эвес тургускан сөс ийи сарыг хана-каракты дуглапкан болза, ол дээш саннар түңү ийи катап болгаш база ийи катап (өскээр чугаалаарга, дөрт катап) көвүдээр, а бир эвес ийи көк хана-каракты дуглапкан болза, үш катап болгаш база үш катап (өскээр чугаалаарга, тос катап) көвүдээр.

Төп хана-карак (сылдысчыгаш-биле демдеглээн) сарыг өңнүг дээрзин эскерип көрүңер. Ындыг болганда, бирги сөстүң саннарда үнези ийи катап көвүдээр.

14. Үстүнде айыткан саннарны¸ үжүктер дээш база сөстер дээш шаңналдыг көвүдээрин чүгле оларны¸ бир дугаар ойнап турары көш дээш бээр ужурлуг. Дараазында көштерде шаңналдыг хана-карактарда салган фишкалар доктааттынган үнелиг болур.

15. Кажан үжүк чок фишка сарыг азы көк хана-каракче салдынганда, үжүк чок фишка боду шуут үне чок-даа болза, сөстүң доктааттынган өртээ ийи азы үш катап көвүдээр.

16. Кажан ийи азы оон хөй сөс чаңгыс көште тургустунганда, саннар түңнеп тура, чаа сөстерни¸ кайызыны¸-даа үнезин барымдаалаар. Ниити үжүктү чаңгыс көште тургускан чаа сөс бүрүзү дээш санаар. А ол сөстер шаңналдыг хана-карак кырында тургустунган болза, оларны¸ кайызы-даа дээш шаңналды база санаар.

17. Бир көшкеш, бодунуң чеди фишказын шуптузун салыпкан ойнакчыга ол көште чыып алган саннарынга 50 шаңнал санны немей бээр. Чүгле сөс дээш чыып алган саннарны ийи азы үш катап көвүдедип алган соонда, 50 санны немээр.

Файл:Сөстээрек чижээ.png
Сөстээректиң чижек долдурганы

18. Оюннуң төнчүзүнде кайы-даа ойнакчының саннарының түңүнден ооң ойнаваан фишкалары дээш саннар түңүн казып кааптар, а бир эвес ойнакчы бодунуң шупту фишкаларын ажыглап каапкан болза, ооң саннарынга өске ойнакчыларның салбааны фишкаларның үнезин немээр.

Сөстер тургузарының болгаш саннар түңнээриниң үлегери:

Дараазында көргүскен чижектерде беш дараалашкак көште салган фишкаларны караткан үжүктер-биле аңгылаан. «О» деп үжүк төп хана-каракты (сылдысчыгаш-биле демдеглээн) ээлеп турарын барымдаалаар болза, көргүскен саннар шын болур.

  1. ЧОЗА (түң - 16);
  2. БАЧЫТ (түң - 10);
  3. КЫЗАА (түң - 12);
  4. ТА (түң - 2);
  5. АРЫГ (түң- 6) болгаш ААР (түң - 4);

(чурукту көр)

Даштыкы шөлүлгелер

  1. 1
  2. 2