Туӊ-оол Октябрь Кыргыс оглу
| Туӊ-оол Октябрь Кыргыс оглу |
|---|
Туӊ-оол Кыргыс оглу Октябрь (Эйлиг-Хем – 2019 чылдың февральдың 11, Тыва Республика, Улуг-Хем кожууну, Арыг-Үзүү) – тыва шүлүкчү, прозачы, эмчи, Тыва Республиканың кадык-камгалалының алдарлыг ажылдакчызы.
Допчу намдары
Россияныӊ болгаш Тываныӊ Чогаалчылар Эвилелиниӊ кежигүнү, шүлүкчү, прозачы, диш эмчизи Октябрь Кыргысович Тун-оол 1943 чылдың октябрь 21-де Тыва Арат Республиканың Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хем суурунга малчын арат өг-бүлениң ийи дугаар оглу бооп төрүттүнген. Чаа-Хѳл сумузунуӊ ниити-билиг ортумак школазын дооскан. Школаны дооскан соонда ойнап өскен Чаа-Хөл суурунга ажылдап артып каан. Аңгы-аңгы чылдарда, хөй-хөй ажылдарга: көдээ культура бажыңын эргелекчилеп, тудуг черлеринге тудугжулап, харылзаа черинге электромонтёрлап, совхозка слесарь-даа бооп ажылдап келген. Чайгы, дыштаныр үезин черле халас эртирбес. 1964-1972 чылдар дургузунда СССР-ниң эртемнер Академиязының Саян-Тыва Археологтуг экспедициязынга эртемден-археологтар А.Д. Грачтың база А.М. Мандельштамның удуртулгазы-биле лаборантылап ажылдап турган.
1970 чылда Кызыл хоорайның эмчи училищезинге өөренип кирип алган. Өөредилге черин 1973 чылдың июнь айда дооскаш, Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү суурунуң төп эмнелгезинге диш эмчизи бооп ажылдап эгелээн. Ажылдап келген үезиниң иштинде Тыва Республиканың кадык-камгалал яамазының мурнундан хөй-хөй хүндүлүг бижиктер, грамоталар, үнелиг белектер-биле шаңнаткан. Чаңгыс эвес катап көдээ советтиң депутады кылдыр соңгудуп турган. 2001 чылдың ноябрь 20-де Тыва Республиканың президентизиниң чарлыы-биле кадык-камгалал адырынга киирген улуг ачы-хавяазы болгаш хөй чылдарда ак сеткилдиг ажылы дээш "Тыва Республиканың кадык-камгалалының алдарлыг ажылдакчызы" деп хүндүлүг атты алган.
Сөөлгү чылдарын Арыг-Үзүү суурга хүндүлүг дыштанылгага чурттап, чогаал ажылын уламчылап чораан[1].
Ол 2019 чылдың февраль 11-де мөчээн[2].
Чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы
Октябрь Кыргысович Туң-оол чогаал ажылын 1973 чылдар үезинде бижип эгелээн. Шүлүкчүнү ооң төрээн бойдузунуң каас-чараш чурумалы чогаал бижииринче идигни, хуулгаазынныг күштү берип турар. Чоогаалчы хөйү-биле шүлүктерни, сонеттерни, сөөлгү үеде калбак чогаалды, чечен чугааларны бижээн. Ооң чогаалдары колдуунда философчу болгаш төрээн чер дугайында темаларга бижиттинген.
Бир дугаар шүлүү 1973 чылда "Тываның аныяктары" солунунга парлаттынган.
Бир дугаар ному кылдыр шүлүктер чыындызы "Кавай черим" 1993 чылда чырыкче үнген. Бичии, көк номда чогаалчы чүгле шүлүк чогаалын кирген. 1995 чылда база-ла шүлүктер чыындызы "Чеди-Хаан" деп ному парлаттынган. 2008 чылда сонеттер, шүлүктер, очулгалар чыындызы "Үшкү эрик" үнген. Чыындыда ниитизи-биле 97 сонет, 18 шүлүк, 1 тоолчургу чугаа, 23 дөрттээн одуруглар 6 Анна Ахматовадан очулгалар кирген. 2001 чылда "Буруулугну бурган билир" деп чечен чугаалар чыындызы чогаалчының ажылынга бир дугаар калбак чогаал бооп бижиттинип үнүп келген. Ук чыындыда чогаалчы 9 чечен чугаа база 1 новелланы киирген. Чаа үнген ному - "Дываажаңны көрген кижи" - ийи кезектиг, тоожу, чечен чугаалар, шүлүктер чыындызы кылдыр 2014 чылда парлаттынып үнген. Чаа номунче чогаалчы 13 чечен чугаа, 1 угаадыглыг тоол, 1 шүлүглел, 28 шүлүктерни киирген[3].
Кол парлаткан чогаалдары
«Кавай черим» (1993);
«Чеди-Хаан» (1995);
«Үшкү эрик» (2008);
«Буруулугну бурган билир» (2001);
«Дываажаңны көрген кижи» (2014).
Шаңнал-макталдары
- Тыва Республиканың кадык-камгалалының алдарлыг ажылдакчызы (2001).
Демдеглелдер
Шөлүлгелер
Дөзү
1. Куулар, Н. Ш. Амгы тыва шүлүк чогаалының сайзыралы / . — Кызыл : ТНҮЧ, 2011. — 122 c.
2. Комбу, С.С. Тувинская литература. Словарь / С. С. Комбу. — Новосибирск : Наука, 2004. — 360 c.