Тыва чугааның ажык үннери

Рувики деп сайттан

Тыва чугааның ажык үннериТыва улустуң чугаазында бар ажык үннерни сайгарып көрген арын-дыр.

Хамык үннерни болгаш ооң чүзүн-бүрүн янзыларын айтырда В. М. Наделяевтиң чогаадып каан фонетиктиг транскрипциязын ажыглаан[1]. Ажык үннерин 32 фонемага чарган. 2000 чылдарда думчук-биле адаан узун үннерни база бир фонема кылдыр айтып киирген.

Тыва улустуң чугаазында “узун”, “кыска”, “аажок кыска” ажык үннер бар. Чогум, өске түрк дылдыг улустуң чугаазында база, үе аайы-биле, шак-ла ындыг үш үн илереп кээр. Дыл эртеминде чүгле узун биле кыска, азы чок болза, кыска биле аажок кыска үннерни демдеглеп алгаш шинчилээр-дир.

Аас
ажыттынары-биле
Дыл одуруу, эриннер киржилгези, акустиктиг демдээ-биле
Артыы одуругнуу Мурнуу одуругнуу Дылдың
көдүрлүүшкүнү-
биле
эрин-биле адавас эрин-биле адаар эрин-биле адавас эрин-биле адаар
кыска узун өк-
биле
адаар
узун,
думчук-
биле
адаар
кыска узун өк-
биле
адаар
узун,
думчук-
биле
адаар
кыска узун өк-
биле
адаар
узун,
думчук-
биле
адаар
кыска узун өк-
биле
адаар
узун,
думчук-
биле
адаар
Кызаа Кызаа ɪ ɪ: ɪ˘ ɪ̃: ʏ ʏ: ʏ˘ ʏ̃: Үстүү
көдүрлүүшкүннүг
Чартык кызаа ы̅ ы̅: ы̅˘ ы̃: ʊ ʊ: ʊ˘ ʊ̃:
Делгем Чартык делгем ɔ ɔ: ɔ˘ ɔ̃: ε ε: ε˘ ɛ̃: ø ø: ø˘ ø̃: Ортаа
көдүрлүүшкүннүг
Делгем a a: ã: Алдыы
көдүрлүүшкүннүг

Чижектер

В. М. Наделяевтиң чогааткан транскрипциязын “Чаңгыс аайлыг фонетиктиг транкрипция”[1] кылдыр очулдуруп алыылы.

С. Бүрбү. «Чечек».
Тыва орфография ёзугаар Чаңгыс аайлыг фонетиктиг транкрипция

Күстүң айы орту эрткен,
Хову, шынаа, чокпак арыг
Хүрең, кызыл, алдын-сарыг
Хорагайны шагда кеткен.
Турлаг болгаш өөрүшкүзүн
Каап чадап, ыглашкан дег,
Дуруяалар кыңгырткайнып,
Кааң дээрлеп шуужуп эрткен.

k°ʏs̲°t°ʏ̆ŋ° aj̃ы̅ ɔ˘r°t°ʊ ε˘rtkẽn
χ°ɔwʊ ʃ̲ˑы̃nã: ħ͜ʃˑɔ˘qpaq‿arы̅ƣ
x°ʏrε̃ŋ qы̆zы̅l a˘ldы̃n sarы̅ƣ
χ°ɔr°aςajnы̅ ʃ̲ˑaςda‿gεtkεn
t̲ʊrlaƣ p̲ ̲ɔlςaʃ̲ˑ ø̃:r°ʏʃ̲ˑ°k°ʏz°ʏ̃n°
qa:p̲‿ħ͜ʃˑadap ы̅ςlaʃ̲ˑqan‿t̲εγ
t̲°ʊ̃r°ʊ̃j̃ã:lar qы̃ŋςы̅rtqajnы̃p
qã:ŋ t̲ε:rlεp ʃ̳ˑ°ʊ:ʒˑ°ʊp° ε˘rtkε̃n

Диакритиктиг демдектерге тайылбыр.

‿ — ийи сөстүң тудушканын айыткан.
° — ажык эвес үннүң эрин-биле адаанын көргүскен.
~ — үжүк кырында дыйлагар демдек ажык үжүктүң думчуктай адаанын айыткан.
ɔ˘ — ажык үннүң оң талакы кырында демдек, өк-биле адаан үннү айыткан.
ʏ̆ — ажык үннүң кырында чартык төгерик аажок кыска үннү айтып турар.

Тайылбыр кезек

  1. 1,0 1,1 Универсальная унифицированная фонетическая транскипция.

Үндезини

  1. Бичелдей К. А. Звуковой строй диалектов тувинского языка / под ред. Э. Р. Тенишева. — 2-е изд. — М.: Российского университета дружбы народов, 2001.
  2. Сат Ш. Ч., Салзыңмаа Е. Б. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология) / Д. А. Моңгуш редакторлаан. — Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1980.