Тыва чугааның ажык үннери
Тыва чугааның ажык үннери — Тыва улустуң чугаазында бар ажык үннерни сайгарып көрген арын-дыр.
Хамык үннерни болгаш ооң чүзүн-бүрүн янзыларын айтырда В. М. Наделяевтиң чогаадып каан фонетиктиг транскрипциязын ажыглаан[1]. Ажык үннерин 32 фонемага чарган. 2000 чылдарда думчук-биле адаан узун үннерни база бир фонема кылдыр айтып киирген.
Тыва улустуң чугаазында “узун”, “кыска”, “аажок кыска” ажык үннер бар. Чогум, өске түрк дылдыг улустуң чугаазында база, үе аайы-биле, шак-ла ындыг үш үн илереп кээр. Дыл эртеминде чүгле узун биле кыска, азы чок болза, кыска биле аажок кыска үннерни демдеглеп алгаш шинчилээр-дир.
Аас ажыттынары-биле ⇓ |
Дыл одуруу, эриннер киржилгези, акустиктиг демдээ-биле | |||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Артыы одуругнуу | Мурнуу одуругнуу | Дылдың көдүрлүүшкүнү- биле | ||||||||||||||||
эрин-биле адавас | эрин-биле адаар | эрин-биле адавас | эрин-биле адаар | |||||||||||||||
кыска | узун | өк- биле адаар |
узун, думчук- биле адаар |
кыска | узун | өк- биле адаар |
узун, думчук- биле адаар |
кыска | узун | өк- биле адаар |
узун, думчук- биле адаар |
кыска | узун | өк- биле адаар |
узун, думчук- биле адаар | |||
Кызаа | Кызаа | ɪ | ɪ: | ɪ˘ | ɪ̃: | ʏ | ʏ: | ʏ˘ | ʏ̃: | Үстүү көдүрлүүшкүннүг | ||||||||
Чартык кызаа | ы̅ | ы̅: | ы̅˘ | ы̃: | ʊ | ʊ: | ʊ˘ | ʊ̃: | ||||||||||
Делгем | Чартык делгем | ɔ | ɔ: | ɔ˘ | ɔ̃: | ε | ε: | ε˘ | ɛ̃: | ø | ø: | ø˘ | ø̃: | Ортаа көдүрлүүшкүннүг | ||||
Делгем | a | a: | a˘ | ã: | Алдыы көдүрлүүшкүннүг |
Чижектер
В. М. Наделяевтиң чогааткан транскрипциязын “Чаңгыс аайлыг фонетиктиг транкрипция”[1] кылдыр очулдуруп алыылы.
Тыва орфография ёзугаар | Чаңгыс аайлыг фонетиктиг транкрипция |
---|---|
Күстүң айы орту эрткен, |
k°ʏs̲°t°ʏ̆ŋ° aj̃ы̅ ɔ˘r°t°ʊ ε˘rtkẽn |
Диакритиктиг демдектерге тайылбыр. ‿ — ийи сөстүң тудушканын айыткан. |
Тайылбыр кезек
Үндезини
- Бичелдей К. А. Звуковой строй диалектов тувинского языка / под ред. Э. Р. Тенишева. — 2-е изд. — М.: Российского университета дружбы народов, 2001.
- Сат Ш. Ч., Салзыңмаа Е. Б. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология) / Д. А. Моңгуш редакторлаан. — Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1980.