Азас (заповедник)
Азас | |
---|---|
Азас хөлче эриктен көрүш | |
Категория МСОП — Ia (Строгий природный резерват (Государственный природный заповедник)) | |
Кол медээлер | |
Шөлү | 300 390 га |
Тургустунган ай-хүнү | 1985 год |
Управляющая организация | РФ-тиң бойдус яамызы |
Турар чери | |
Чоогунда хоорай | Кызыл |
zapovednik-azas.ru | |
![]() |
«Азас» — күрүнениң бойдус заповедниги. Тыва Республиканың Тожу кожуунунуң девискээринде турар.
1985 чылдың январьның 11-де «Азас» аттыг республиканың заказнигиниң орнунга тургустунган. Алтай-Саян экорегионнуң заповедниктериниң база национал парктарының каттыжыышкынынче кирип турар.
Заповедник чагыргазы Тоора-Хем суурда турар.
Физиктиг болгаш географтыг демдектер
Камгалалдың девискээри (1991 чылдың кызыгаарларында 300390 га) Тываның мурнуу-чөөн талазындаТожу ыйгылаажының төп кезээнде чыдар болгаш Азас хемни дургаар шөйлүп чыдар. Ооң эң кыдыкы черлериниң географтыг координаталары: соңгу — 52°42', мурнуу — 52°16', чөөн — 98°42', барыын — 96°30'. Чөөң кызыгаары Бурятияның административтиг кызыгаарын дургаар чоруп турар. Заповедникти долгандыр ниити шөлү 90 муң км2 ийи километр камгалалдыг зонаны тургускан.
Тожу ыйгылаажы Алтай-Саян дагларының аразында улуг даглар долганган улуг дүжүлгек чер. Бо дээрге Сибирьде эң улуг хемнерниң бирээзи Улуг-Хем-ниң суун хандырып турар онзагай суг чыыр девискээр болур. Ооң улуг суг курлавырлары шыгжамырлыг хемнер четкизинде болгаш хөй санныг хөлдерде бар.
Климат[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Тожу ыйгылаажының климады дошкун, ортумак шык. Барыын болгаш соңгу-чөөн чүкте ыйгылааштың куду даглыг карказы, чамдык черлерде 1300 м чедир дүжүп турар (Амил-Пасс), соңгу-чөөн чүктүң салгыннарының дымырадыр Атлантиктиг агаарны эккеп турарынга шаптыктавас. Немелде чылыы тус черниң чаъс-чайыктары-биле хөлдерден болгаш ховулардан хөйү-биле үнүп турар[1] Бедик черлерниң агаар-бойдуска салдары улуг.
Корум-чурумнуң ховуларын тодараткан метеостанция Тоора-Хем-ниң ортумак узун хуусаалыг сан-чурагайлары-биле алырга, январьда эң эвээш температура -54 °C чедип турар. Хүннүң ортумак температуразы январьда -28,7 C°, июльда - +14,6 C°. Чылдың температуразы -5,5 C°. Чай соок, чайгы доңнар үргүлчү болур. Доң чок үе 52 хонук үргүлчүлээр. Хүннүң ортумак температуразының ниити түңү 10 C°-дан өрү 10,94 C°, чылда ортумак чаъс-чайык 343 мм, ооң 60% чайгы үеде дүжер. Ортумак даглар болгаш бедик черлер чымчак континенталдыг агаар-бойдус болгаш 600-800 мм чедир чаъс-чайыктың көвүдээни-биле онзаланып турар.
Арга-арыгда фенологтуг кыш, [2] октябрь төнчүзүнде эгелээр, а доктаамал харлыг ноябрь эгезинде эгелээр. Харның тереңи январь-февральда 25-30 см чедип турар, ортузунда дагларда – 80 см чедир болгаш оон-даа бедик. Турум хар шывыы ортумаа-биле 162 хонук үргүлчүлээр болгаш март төнчүзүнде чиде бээр. Харның эрии апрель ортан үезинде, даглар ортузунга май төнчүзүнде, а бедик черлерде июль ортан үезинге чедир үргүлчүлээр.
Өзүмнер куду даглыг черлерде ортумаа-биле эгелээр Апрель 24. Майның ортаа үезинде, ногаан часкы үеде, ыяштар болгаш ыяштар кат-чимис-биле шыптынган апаар. Частың сөөлгү чадазы - чай мурнунда май төнчүзүнде хемнерниң ховуларынга bird cherry чечектелири-биле демдеглеттинер, а хөй кезии кат-чимис ыяштары чечектелип турар. Чай кыска - ийи айдан эртпес. Ооң демдээ болза июньнуң ийиги чартыында роза чечектелири, а август ортан үезинде арга кайыннар сарыг үнүштери-биле шыптынган, алдын күс эгезин демдеглеп турар. Сентябрьның баштайгы он хонуктарының төнчүзүнде чаптанчыг ыяштар болгаш ыяштар долузу-биле чечектелип турар. Өзүлде үези Сентябрь 10-да төнүп турар. Сентябрь ортан үезинде хүнде температура +5 C° эвээжеп, доктаамал доңнар тыптып келир, лиственница дүрген саргарып, бойдустуң терең күскү хевирин тургузуп турар. Октябрьның бирги чартыында, лиственницаның инелери дүжүп каарга, кыш мурнунда бойдус бора болгаш ыыт чок апаар.
Бедик черлерде часкы биле чайгы дыка кыскан, а чайгы температураның эң эвээш температуразы 3 C° ашпас. Доң кажан-даа болур. Өзүмнер июнь ортан үезинде эгелээр, а августтуң баштайгы он хонуктарында-ла ыяш саргарып, даг шөлдери кургап каар, ынчангаш күс эгелээр.
Рельеф[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Тожу ыйгылаажы гипсометриктиг туружу, агаар-бойдузу болгаш үнүштери-биле алырга, ол ортумак даглыг бойдустуг. Бассейнниң дүвү далай деңнелинден 850-ден 2000 метр бедикке барыындан чүктен мурнуу чүкче көдүрлүп турар. Бассейн үш даг системазынга хамааржыр 2300-2900 м бедик бедик черлер-биле долгандыр турар. Чөөн чүкте Обручев академиктиң сыны, соңгу болгаш соңгу-чөөн чүкте Барыын Саян, мурнуу-чөөн болгаш мурнуу чүкте Мурнуу Саян даглары көдүрлүп үнүп турар. Мурнуу Саянның эң бедик черлериниң бирээзи Топографтар шыпшыңы (3044 м) Улуг Саянның суг агымының дургаар агып чыдар корум-чурумнуң мурнуу кызыгаарының чоогунда турар. Корум-чурумнуң эң бедик даг шыпшыңы, 2912 м, суг агымынга турар.
Заповедник долузу-биле эрги мөңгүннүң девискээринде турар[3] ол рельефтиң чурумалдыг хевирлерин тургускан. Ооң девискээринде шупту даг бедиктери Бий-Хем плато системазынга хамааржыр. Бедик даглар Улуг-Арга (2200-2400 м) үстүнде Азас хемниң солагай талакы эрии-биле кызыгаарлажып турар. Ооң мурнуу чүгүнде Сай-Тайга деп вулкан ховузу шөйлүп, оожум-топтуг Улуг Саян дагларынче шилчип турар. Плато Азас, Соруг болгаш Бий-Хем хемнерниң хөй санныг үндезиннерин чемгерип турар. Платодан өрү көдүрлүп турар стол даглары-вулканнар: Шивит-Тайга – 2769 м, Көк-Хемский – 2701 м, Соруг-Чушку-Узүү массив – 2517 м. Коррилер, оңгарлар болгаш даглар эдээн тода көстүп турар. Хөлдер ховуларда хөй. Вулкан плато болгаш Улуг-Арга даглыг бедик даглыг голец хевирлиг рельеф-биле онзаланып турар, ында альпий хевирлер киржилгези бар. Хемнерниң ховуларынче көрүнген эдээнде мөңгүн-эрозиялыг аңгыланыышкыннар бар.
Барыын чүкте Улуг-Арга дагзы бадып келгеш, куду (1600-1900 м) Каадыр-Эги-тайга дагже шилчий бээр, ол дээрге Азас биле Баш-Хем хемнерниң суг агымы болур. Рельеф ортумак даг эрозиялыг.
Азас, Хамсара, Соруг хемнерниң киржилгези онзагай черни ээлеп турар. Азас хемниң үстүнде болгаш ортумак агымнарында 1300-1800 м бедиктиг ортумак даглыг даглыг хову-шөлдер хөй: мөңгүннүң шимчээшкини дургаар даглар болгаш даглар, оңгарлар болгаш даглар. Оңгарларда морена шыгжамырлары тыптып келген. Хемниң куду эриинде. Азастың агымнар аразында мөңгүннүг чыылган тургузуглар дыка нептереңгей: үнүүшкүннүг террасалар, төнчү мөрен даглар, эскерлер, камелер дээш оон-даа өске. Заповедниктиң эң улуг хөлдери мында чыдар.
Хемнер болгаш хөлдери[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Тожу кудумчунуң бүгү гидрологтуг четкизи Бий-Хем хемниң бассейнинге хамааржыр. Корум-чурум иштинге ийи улуг хем агып чыдар: төп кезээнде – Азас, а мурнуу-чөөн кызыгаар дургаар – Соруг, ол дээрге хемниң солагай талакы агымы болур. Хамсара. Корум-чурумнуң чөөн талазында даглыг хемнер болгаш арга-арыглар хемче агып кирип турар. Баш-хем, ооң камгалал зоназын долгандыр. Хырынын шпораларында. Бий-Хемниң кол дөзү Улуг Саян заповедниктен эгелээр. Кок-Хем. Кол суг оруу – хем. Азас Сай-Тайга дагларындан эгелеп, агып чыдар Азас хөлче агып бадып турар. Хемниң үнген черлериниң каттышкан черинден унунга чедир узуну 155 км,[4], бедииниң ылгалы 800 м. Каас-чараш Азас шуралгаа база Хаактыг-Хемде хаялыг коньон бар.
Корум-чурум девискээринде 30 улуг болгаш ортумак хемчээлдиг хөлдер, 100 ажыг биче хөлдер бар. Олар колдуунда мөңгүн үезинде үнген болгаш мөңгүннүң шимчээшкини-биле соңгу чүктен мурнуу чүкче шөйлүп турар эрте-бурунгу суг агымының ховуларын ээлеп турар. Эң улуг хөлдер: Маны-Хөл (3070 га) биле Кадыш (2580 га). Тожу ховунуң эң улуг болгаш алдарлыг хөлдериниң бирээзи Азас азы Тоджа (5470 га) корум-чурумга чамдыкта кирип турар.
Хемниң үстүкү эриинде. Биче-Соругда углекислый газтыг соок минералдыг аржааннар бөлүү бар. Оларны думчуктуг дириг амытаннар белен аалдап кээр.
Хөрзүнү[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Корум-чурумнуң чер шывыы багай өөренип көрдүнген. Бедик даглыг зонада даглыг тундраның сод-гумус болгаш торф-гумус черлери хөй. Баштайгы болгаш даг-хову черлери дыка нептереңгей[5]
Арга-арыг куржагының үстүкү кезээнде даг-тайга гумустуг кислоталыг болгаш торф-подзолдуг черлерниң эң нептереңгей хевирлери – черника-ногаан мох кедр тайга болгаш субальпий арыг аргалар адаанда үнүп турар.
Ортумак зонада брусника-ногаан мох кедр болгаш лиственница тайгазының адаанга даг-тайга сиген-кошкак подзолдуг болгаш торф-гумустуг черлер тургустунуп турар.
Куржагның адакы кезээнде, оът-сиген шывыгында тараа болгаш байлак оъттар көстүп турар черде, даглыг шөлдерниң янзы-бүрү хевирлери тывызыксыг. Кайын-лиственница аргаларының адаанга бора арга, хову-чернозем черлери база бар. Арга-арыг куржагының бүгү бедик девискээринде, оңгарларда, чөөн чүктүң эдээнде, хөлдер болгаш хемнерниң террасаларында, агым ховуларында тайга-мөңге доң торф-гумус глей болгаш торф хову черлери дыка нептереңгей. Хову-хову үнүштериниң байдалдарында даг черноземнериниң болгаш хову-чернозем черлериниң сорттары нептереңгей.
Үнүш шывыы
Заповедниктиң девискээринде ийи кол вертикалдыг зона бар: арга-арыг болгаш бедик черлер. Хову черлерде хову курлавырлары кезек-кезек кылдыр илереттинген. Арга-арыг шөлдери 73%, даглыг тундра болгаш альпий плацерлер 16% ээлеп турар. Арткан девискээрлер: тулаалар, алаактар, ховулар, суг шыгжамыры.
Заповедникте Тыва даг системаларының үнүш шывыының вертикальдыг зоналаашкынының эң чылыг хевирин көргүскен – Мурнуу Саян азы Тожу, ол Мурнуу Саян даглыг тайга аймааның Тоджинский кедр-лиственница районунга хамааржыр. 02|p=42—48}} субтайга оът-сиген лиственница болгаш кайын аргаларындан (далай деңнелинден 900—1100 м бедик) даглыг тайга лиственница, кедр, колдуунда мөөгү аргалары (1000—1700 м) болгаш ооң соонда субгольцы кедр, кедр-ыяш аргалары (1000—1700 м) (1000—1700 м). Девискээр талазы-биле даглыг тайга аргалары колдап турар. Бедик даглыг куржаг (1900—2600 м) даг-тундралыг ландшафт-биле онзаланып турар, аңаа субальпий болгаш альпий үнүштер кирип турар. Мөңгүн черлерниң хевирлеринден тыптып келген үнүштерниң шывыының онзагайлары: мөңгүн хемнерниң террасаларынга ыяш үнүштерниң тарап үнүүшкүнү, морена шыгжамырларында хараган аргалары, мөңге доңган процесстер-биле каттышканы — ховулар болгаш ховулуг арыг аргалар. Бүгү бедик зоналарның онзагай элементизи дээрге даштар болгаш даштарлыг үнүш бөлүктерлиг, олар ылаңгыя бедик черлерде хөйү-биле илереттинген.
217 хевирниң чиңгистери заповедниктиң девискээринде турар. Оларның 11 хевирлери кат-чимистиг чиңгистер Сибирьге ховар деп санаттынып турар.
Корум-чурумда 133 хевирниң хая карты бар, ооң иштинде Сибирьге ховар 8 хевир. Эпилиттиг лишайниктер бөлүү өөренип көрбээн. Инвентаризация уламчылап турар.
Амытаннары
Сөөк-даяк чок дириг амытаннарны шинчилели эге чадазында. Ихтиофаунаже 15 хевир кирип турар, оларның аразындан эң ховары Тыва Республиканың Кызыл дептеринче кирген бел (таймень) (2002)[6]. Чер-суг амытаннарының аразында 2 хевир бар[6]. Соястаарларның 3 хевири илереттинген[6].
Заповедниктиң девискээринде куштарның ниити даңзызынче 230 хевирлерни киирген, оларның 138-и уя тудуп турар (2003 чылды\ң бердингеннери-биле), а камгалалдыг зонаны барымдаалап, 254 хевирлерни киирген. 20 ховар куштарның хевирлери Тыва Республиканың Кызыл дептеринге кирген (2002), оларның 10-у РФ-тиң Кызыл дептеринче кирип турар (2001).
Заповедникте 51 хевирниң сүт чемиштиглери бар: курт-кымыскаяк чиирлер — 10, часкылар — 2, койгуннар — 2, хемирикчилер — 17, эът чиир дириг амытаннар — 13, адыр дуюглуглар — 7[6].
Туризм
Азас заповеднигинге экскурсиялар болгаш маршруттар чайгы үеде «Азастың күрүне курлавыры» федералдыг күрүнениң бюджет албан чериниң девискээринге чаңгыс хүннүг экскурсияларны эрттирип турар. Сүмелээн сорулгалыг аудитория дээрге улуг улус болгаш кадыкшыл талазы-биле кызыгаарлаашкыннар чок дээди классчылар-дыр.
Экскурсия маршрудунга эң хөй чөпшээрелдиг чүък ай санында 10 бөлүктен хөй эвес деп санаттынар. Бөлүк бүрүзүнге 8 кижиден хөй болбас ужурлуг. Аңаа киржир күзелдиглер чылыг хептерлиг, спортчу туфлялыг болур ужурлуг.
Маршруттуң ниити узуну 26 км, ооң 12 км корум-чурум девискээри-биле эртип турар. Экскурсия үезинде кылаштаарындан аңгыда, суг транспортун база ажыглап турар. Тодаргайлаарга, моторлуг хемелер болгаш габариттиг суднолар. Азас деп черге ажылдап кылган маршруттарның аразында тайга-таңды болгаш бедик даглыг экосистемаларны көөрү, эм аржааннарынга шажын ёзулалдарынга киржири, ивижилерниң амыдыралын билип алыры, экзотиктиг объектилерниң чуруктарын тырттырып алыры хамааржыр[7].
Демдеглелдер
- ↑ Ефимцев, 1957, с. 46—65.
- ↑ Молокова, Карташов, 1999, с. 128—146.
- ↑ Grosswald, 1965.
- ↑ Говоров, 1990, p. 76.
- ↑ Nosin, 1963.
- ↑ 1 2 3 4 О заповеднике » Фауна (ru). azas17.ru (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынааны 2020 февральдың 10. Архивтээн 2014 майның 5.
- ↑ Заповедник Азас
Ссылки
- Официальный сайт заповедника «АЗАС»
- ФГБУ Государственный природный заповедник «Азас»
- Заповедник «Азас» в ИАС «ООПТ России»
Литература
- Ефимцев, H. A. Климатический очерк // Природные условия Тувинской автономной области. Труды Тувинской компл. экспедиции, вып. 3. — М.: Издательство Академии наук СССР, 1957.
- Молокова Н. И., Карташов Н. Д. Заповедник «Азас» [Тува] // Заповедники Сибири / Отв. ред.-сост. Штильмарк Ф. Р.. — М.: «Логата», 1999. — Т. 1. — («Заповедники России»).
- Гросвальд М. Г. Развитие рельефа Саяно-Тувинского нагорья. — М.: «Наука», 1965.
- Обручев С. В. Новые материалы по орографии Северо-Восточной Тувы (ru) // Вопросы геологии Азии : сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1955. — Т. II. — С. 332—342.
- Говоров, К. А. Тоджа: учебное пособие. — Красноярск: КГПИ, 1990.
- Савельев А. П., Унжаков В. В. Тувинские бобры: современный статус, проблемы сохранения и изучения аборигенной колонии // Редкие виды млекопит. России и сопред. стран. Тез. Межд. совещ.. — М., 1997.
- Бакалин В. А., Молокова Н. И., Отнюкова Т. Н. К флоре печеночников Тоджинской котловины (Республика Тува, Южная Сибирь) (ru) // «Арктоа» : журнал. — М.: KMK Scientific Press, 2001. — Т. 10. — С. 19—26. — ISSN 0131-1379.
- Отнюкова Т. Н. Материалы к флоре листостебельных мхов Тоджинской котловины (республика Тыва, Южная Сибирь) (ru) // «Arctoa» : журнал. — М.: KMK Scientific Press, 2003. — Т. 12. — С. 97–109. — ISSN 0131-1379.
- Молокова Н. И., Шауло Д. Н., Артемов И. А., Додук А. Д. Флористические находки в Республике Тыва (ru) // «Turczaninowia» : журнал. — Барнаул: Изд-во АлтГУ, 2002. — № 5(2). — С. 42–48. — ISSN 1560-7259.
- Пиннекер Е. В. Минеральные воды Тувы. — Кызыл: «Тувкнигоиздат», 1968.
- Носин В. А. Почвы Тувы / Отв. ред. Иванова Е. Н.. — М.: Изд-во АН СССР, 1963.
- Куминова А. В. Основные черты и закономерности растительного покрова // Растительный покров и естественные кормовые угодья Тувинской АССР. — Новосибирск: «Наука», 1985.
- Шауло Д. Н. Сосудистые растения государственного природного заповедника "Азас" (Тыва). — Барнаул: Изд-во АлтГУ, 1998.
- РУВИКИ:Ажылдавас шөлүглерлиг чүүлдер
- МСОП категориязы Ia
- Алфавиттээн камгалалдыг бойдустуң девискээрлери
- Охраняемые природные территории, появившиеся в 1985 чылда
- Эргижирей берген параметрлерлиг заповедниктер карточкалары
- Алфавиттээн бойдустуң географтыг объектилери
- Сөөлгү эдилге: бо чылын
- Россияның заповедниктери
- Тожу кожуун