Англи дыл
Англи дыл (англ. English, the English language) — бүгү делегейде нептерээн болгаш хөй-хөй чурттарда күрүне дылы. (АКШ-тың чурттакчыларының дылы (31 штаттың күр дылы), Ирландия, Канада, Мальта чурттарның ийи үндезин дылдарының бирээзи, Чаа Зеландияның күрүне дылы, Индия, Пакистан д.о.ө.).
Англи дыл бүгү делегейниң чоннарының харылзажырынга, садыг-саарылга талазында болгаш катай ажылдажылга чорударынга эң ажыктыг дыл бооп турар.
Төөгүзү
Прото-герман дылдан эрги англи дылче
Эң эрте хевирин эрги англи азы англо-саксон дыл дээр (чылдары 550—1066). Эрги англи дылга Фризиа, Куду Саксони болгаш Мурнуу Джутланд деп черлер эриктери дургаар англ (ангел, энгел), саксон биле джут деп герман чоннар чугааланып чораан.[3] 7-ги чүс чылдарга чедир англо-саксоннарның герман дылы Роман эжелээшкинниң эккелген дылдарын — ниити бриттон, келт, латин дылдарны солуп, Британга кол дыл апарган. Англия биле Англи деп аттар ангелдерден тывылган.[4]
Дөрт диалектиге чарлыр: англи диалектилер (меркиа биле нортумбриа) болгаш саксон диалектилер (кент биле барыын саксон).[5] Барыын саксон диалектизи 9-ку чүс чылдың өөредилге реформалары болгаш Вессекс хаанының салдары-биле стандарт бижимел янзызы апарган.[6]
Ортуку англи
Амгы шагның англи дылдың тараашкыны
Делегейде нептерээни
2016 чыл-биле алырга, 400 сая кижи англи дылды төрээн дылы кылдыр, 1,1 миллиард кижи ийи дугаар дылы кылдыр ажыглап турар.[7] Чугааланып турар кижилериниң саны-биле алырга делегейде эң улуг дыл. Чурттарны англи дылды канчаар ажыглап турары-биле аңгы бөлүктерге чарып болур. Индий лингвис Брадж Качру англи дыл ажыглаар чурттарны үш төгерик модели-биле аңгылаан:[8]
- «иштики төгерик» чурттарында төрээн чугааланыкчылар ниитилелдери улуг, хөй санныг (Улуг Британия, АКШ, Канада, Ирландия),
- «даштыкы төгерик» чурттарында төрээн чугааланыкчылар ниитилелдери биче, ынчалза-даа англи дыл ийиги дыл кылдыр делгем ажыглаттынып турар (Филиппиннер, Ямайка, Индия, Пакистан, Малайзия биле Нигерия),
- «делгерээр төгерик» чурттарында хөй улус англи дылды даштыкы дыл кылдыр өөренип турар.
Плюрисентриктиг дыл
Англи дыл — плюрисентриктиг дыл, ол дээрге кандыг-даа националдыг өйлел дылды делегейге канчаар ажыглаарын дужаап башкарбас дээни.[9][10][11][12] Аас англи дыл, чижээ дамчыдылгага ажыглаттынар, колдуунда ук черниң адаашкын стандарттарынга чагыртыр. Американ дыңнакчылар британ дамчыдылгаларны, оон британ дыңнакчылар американ дамчыдылгаларны билип шыдаар. Делегейде англи дыл чугааланыкчылары англи дылдыг аңгы-аңгы черлерниң радио биле теле программаларын болгаш филмнерин билип шыдаар.[13]
Глобалдыг дыл
Фонетиказы
Грамматиказы
Лексиказы
Бижииниң системазы
Диалект, аксент болгаш янзылары
- ↑ 1,0 1,1 Ethnologue — 25 — Даллас: SIL International, 2022.
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Baugh, Albert (1951). A History of the English Language. London: Routledge & Kegan Paul. pp. 60-83, 110—130
- ↑ Bosworth, Toller.
- ↑ Campbell, 1959, p. 4.
- ↑ Toon, 1992, Chapter: Old English Dialects.
- ↑ Which countries are best at English as a second language?. World Economic Forum.
- ↑ Svartvik, Leech, p. 2.
- ↑ Trudgill, Hannah, p. 2.
- ↑ Romaine, 1999.
- ↑ Baugh, Cable.
- ↑ Trudgill, Hannah, pp. 8–9.
- ↑ Svartvik, Leech, p. 122.