Аранчын, Юрий Лудужап оглу
Юрий Лудужап оглу Аранчын | |
---|---|
Төрүттүнген хүнү | 1926 декабрьның 21 |
Төрүттүнген чери | |
Мөчээн хүнү | 1997 сентябрьның 27 (70 хар) |
Альма-матер | ЛКУ |
Эртем деңнели | доктор исторических наук[d] |
Шаңңалдары |
Аранчын Юрий Лудужапович (1926 чылдың декабрь 21 — 1997 чылдың сентябрь 27) — баштайгы тыва төөгү талазы-биле эртемденнерниң бирээзи, төөгү эртемнериниң доктору (1986), Тыва АССР-ниң эртем талазы-биле алдарлыг ажылдакчызы.[1]
Намдары
Ю. Л. Аранчын 1926 чылдың декабрь 21-де Тес-Хемниң Чыргаланды суурга Иван Санаевич Луду биле өөнүң ишти Мапак Конгуловнаның өг-бүлезинге төрүттүнген. Өг-бүлезинге 5 ажы-төлдүң 2 дугаары кылдыр төрүттүнген. 1937−1941 чылдарда Самагалдайның эге школазынга өөренип турган.1942−1947 чылдарда Кызылдың № 2 ортумак школазынга өөренип, ону мөңгүн медаль-биле дооскан.
1947 чылда Ленинградтың күрүне университединиң чөөн чүк факультединче кирип алган. Университетти кызыл диплом-биле дооскаш, 1952 чылда ТДЧШИ-же (амгы ТГСЭТШИ) биче эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдап кирип алган. 1959 чылда Иркутсктуң күрүне университединиң эртем совединге «Совет эвилелиниң Улуг ада-чурт дайынының чылдарында Тыва» деп темага кандидат диссертациязын камгалап алган.
1959 чылдың июльдан 1961 чылдың октябрьга чедир Ю. Л. Аранчын ТДЧШИ-ниң директорунуң оралакчыщы турган. 1961 чылдың ктябрьдан 1967 чылдың октябрьга дээр Совет Эвилелиниң коммунисттиг партиязының Тыва бкомунуң идеология салбырының эргелекчизи кылдыр ажылдаан. 1967 чылда Ю. Л. Аранчын ТДЧШИ-же директор кылдыр эглип келгеш, 27 чыл ишти Институтту удурткан. 1986 чылда Новосибирск хоорайга «Тыва чоннуң социализмче төөгүлүг оруу» деп монографиязы-биле доктор диссертациязын камгалап алган.
Өөнүң ишти — Елизавета Боракаевна Салзынмаа, дыл шинчилекчизи, тыва дылдың специализи.
Ажыл-ижи
Ю. Л. Аранчын бодунуң бир дугаар эртем чүүлүн сургуулдап тура-ла парлап үндүрген. Ооң «Бургунгу тюрк бижиктиг Сайгында даш» деп чүүлү 1951 чылда ССРЭ-ниң Эртем академиязының «Чөөн чүктүң эпиграфиказы» деп эртем сеткүүлүнге үнген. Ол тураскаал ооң төрүттүнген чериниң чанынга тывылган.
Директорлап турар үеде ол бодун салым-чаяанныг эртемден, удуртукчу база эртем эргелекчизи кылдыр көргүскен. Ооң директорлап турар чылдарының иштинде Институт элээн хөгжүп өзүп келген, ооң материал-техниктиг курлавыры база быжыккан, Москваның, Ленинградтың, Новосибирсктиң база өске-даа улуг хоорайларның эртем-академиктиг институттары-биле харылзаалары калбарган. Ю. Л. Аранчын бодунуң бүгү күжүн база бар билиин Тывага эртемниң сайзыралынче берип, ооң материал-техниктиг курлавырын экижидеринче база аныяк эрдемденерниң декимчезинче үндүрүп турган. Ооң идепкейлиг киржилгези-биле тыва чоннуң төөгүзүнге, дыл эртеминге, экономиказынга, социал база культурлуг сайзыралынга хамаарышкан элээн хөй улуг ажылдар Москваның, Ленинградтың, Иркутсктуң база Новосибирсктиң шылгараңгай эртемденнериниң дузазы-биле белеткеттинип, парлап үндүрттүнген турган.
Дыка улуг ажыл словарьлар үндүрер талазы-биле кылдынган: орус-тыва, тыва-орус, орфографтыг, көдээ ажыл-агый, географтыг база ниитичи-политиктиг терминнер словарьлары. Бурунгу тюрк бижимелдерниң тураскаалдары, тыва дылдың диалектилери, ооң сайзыралының чадалары, база ол ышкаш тыва дылдың орус база моол болгаш өске тюрк дазылдыг дылдар-биле харылзааларының чидиг айтырыглары. Ю. Л. Аранчынның тургусканы культура сектору Тываның чоннарының чаңчыл болган культуразын шинчилээр даалгаларын шиитпирлеп турган.
Дыка улуг ажылды Ю. Л. Аранчын ССРЭ-ниң: Дыл шинчилээр, Этнография, Төөгү, Материалдыг культура төөгүзү, Делегей чогаалы институттары-биле база Россияның эртем академиязының Сибирьде салбырының база ол ышкаш Калмыкияның, Якутияның, Бурятияның, Даг Алтай база Хакасияның эртем албан черлери-биле эртем харылзааларын калбартыр талазы-биле кылып чорудуп турган. Ю. Л. Аранчын Институттуң улуг коллективтиг ажылдарын белеткээринге идепкейлиг киржип турган. Ол 1964 чылда Москвага үнген ийи томнуг «Тываның төөгүзүнүң» бирги үндүрүлгезиниң, «СЭКП-ниң тыва организациязының төөгүзү», «Тыва Республиканың садып алыкчылар бөлүглениишкининиң Экономиктиг төөгүзү» (Новосибирск, 1996), чаа өскертилгелерлиг, немелделерлиг кылдыр үндүрген «Тываның төөгүзүнүң» бирги томунуң (Новосибирск, 2004) редакциязының кежүгүнү, соавтору; ТДЧШИ-ниң дыка хөй «Эртемденнерниң демдеглелдериниң», эртем болгаш тематиктиг чыындыларның, кезек социалисттиг «Тыва АССР-ниң социалдыг хөгжүлдезиниң очерги», «Тываның аныяктары. Социалдыг хевири» дээш оон-даа өске ажылдарның харыысалгалыг редактору.
90 ажыг эртем чүүлдериниң база элээн каш монографияларның, коллективтиг ажылдарның кезектериниң база эгелериниң автору. Ю. Л. Аранчын — дыка хөй бистиң чурттуң болгаш делегей чергелиг конференцияларның, симпозиумнарның база конгресстерниң идепкейлиг киржикчизи, аңаа илеткелдери-биле кирип шаг болган. Кезек илеткелдери англи, испан, моол дылдарже очулдурттунган. Ол идепкейлиг эртем-организасчы ажылын хөй-ниитичи ажыл-биле каттыштырып чораан. Дыка хөй чылдар иштинде СЭКП-тиң Тыва обкомунуң кежигүнү, кезек созывтарның депутады, Тыва АССР-ниң Дээди совединиң удуртукчузу, Бүгү Россия чергелиг төөгүнүң болгаш культураның тураскаалдарын камгалаар ниитилелиниң Төп совединиң тывада салбырының удуртукчузу база кежигүнү, «Билиг» ниитилелиниң Тывада салбырының удуртукчузу дээш оон-даа өске хөй-ниитичи ажылды кылып чораан.
Шаңналдары, алдар-ады
- Орден «Хүндүткелдиң демдээ» (1970)
- Орден «Чоннар найыралы» (1986)
- Медаль «Кур черлерни болбаазыратканы дээш» (1973)
- «Күш ажылдың хоочуну» (1985)
- Моол арат республиканың медалы «Найрамдал» (Найырал)
- медаль «Идепкейжи күш ажылы. В. И. Ленинниң 100 харлаанынга удур»
- Медаль «1941—1945 чылдарда Улуг ада-чурт дайынынга тиилелгениң 50 чыл ою» (1995)
- Тыва АССР-ниң эртем талазы-биле алдарлыг ажылдакчызы
- Хүндүлүг ат «Тываның ХХ чүс чылда алдарлыг кижилери».
Кол ажылдары
- «Совет эвилелиниң Улуг ада-чурт дайынының чылдарында Тыва» (Кызыл, 1955)
- «Алдан-Маадырларның тура халыышкыны» (тыва дылда)
- «Күчүлүг орус чон-биле кады» (В. И. Дулов-биле кады бижээн)
- «Тыва чоннуң социализмче төөгүлүг оруу» (Новосибирск, 1982)
- «Тываларның культуразы: чаңчыл болгаш амгы үе» (Кызыл, 1988) д о.ө.
Дөс
- Маннай-оол М. Х. Юрий Лудужапович Аранчын (1926): к 85-летию со дня рождения // Летопись Тувы − 2011: ист.-краеведч. альманах. — Кызыл, 2010. — С. 196—198.
- Аранчын Юрий Лудужапович : [о нём] // учен. зап. / Тув. ин-т гуманит. исслед. — Кызыл, 2002. — Вып. XIX. — С. 302—303.
- Харунова М. М.-Б. Юрий Лудужапович Аранчын : 90 лет со дня рождения / М. М.-Б. Харунова // Люди и события Тувы : календарь-хронограф 2016 / ГБУ «НБ им. А.С. Пушкина Респ. Тыва», тув. ин-т гуманит. и прикл. соц-.экон. исслед., нац. музей Респ. Тыва ; сост. Е.М. Ак-кыс ; редкол. : Н. М. Моллеров [и др.]. - Кызыл, 2015. - С. 111-115.
Демдеглелдер
- Декабрьның 21 төрүттүнгеннер
- 1926 чылда төрүттүнгеннер
- Сентябрьның 27 мөчээннер
- 1997 чылда мөчээннер
- РУВИКИ:Статьи со ссылками на элементы Викиданных без тувинской подписи
- Докторлар исторических наук
- Ат чок майык-карточкаларлыг чүүлдер
- Алфавиттээн кижилер
- Алфавиттээн эртемденнер
- РУВИКИ:Чурук чок чүүлдер
- Төөгү
- Эртемден
- Ленинградтың күрүне университединиң доозукчулары