Бээзи кожууну
Бээзи кожууну — Хемчиктиң Бээзи кожууну.
Девискээри
Хемчиктиң Даа биле Бээзи кожуунарының черлерин тодарадыры нарын, ол ийи кожууннуң сумулары ара-аралашкак турган. Улуг-Хемниң солагай талазынче, Саян дагларының соңгу эдээ Бэзии кожуунунга хамааржыр чораан.
Амгы үениң Улуг-Хем кожууну шаанда Хемчиктиң Бээзи кожуунунга хамааржыр чораан. Хендерге база «Хемчиктиң Бээзи кожуунунга» хамааржыр турган.
Төөгүзү
XVIII чүс чылда Арабдан дээр ноян чуртап чораан. Ол кижи — моол кижи-дир, Сайын-ноян аймактың ваң эргелиг нояны турган. Улуг-Хемде биле Хемчикте тывалар Арабдан-ваңның албатызы турган. Арабдан-ваң чорта бээрге ооң ийи оглу Улуг-Хем биле Хемчикте ара-албатыны чарып алыр деп бодап алган. Бир оглун Дамби дээр ол кижи ваң эргелиг, өскезиниң ады Цэрэб ооң дужаалы бэйсэ[1]
Манчжурларда Цогбадарху деп кижи чанчын апаргаш Шадарба-бээли дээр оглун Хемчикче чортупкан. Ол кижи Хемчиктиң чонун калган Арабданның ийи оглунга үлеп берген. Ынчалдыр Хемчиктиң Даа биле Бээзи, ийи кожууну тывылган. Цэрэб-бэйсе деп ноянның дужаалының ады-биле бүдүн кожууннуң адын Бэйсэ кылдыр адаан. Тывалаар болза ону Бээзи дээр. Бээзи кожуунун удуртурда моолдан тускай дарга кээп чораан. Ол үеде тывалар ынчаар-ла чагырыкчызын моол дарга дээр турган. Бээзи кожууну бүгү тываның амбын ноян чызаанынга чагыртпас турган. Эгезинде Бээзи кожууну 17 сумулуг турган. 1916 чылда хамык чоннуң чизези-биле Бээзи кожуунда 16 суму турган.
| Сөөк ады | Суму ады |
|---|---|
| улуг-түлүш | Улуг-Түлүш сумузу |
| адыг-түлүш | Адыг-Түлүш сумузу |
| сарыг-доңгак | Сарыг-Доңгак сумузу |
| кара-доңгак | Кара-Доңгак сумузу |
| чааты-доңгак | Чааты-Доңгак сумузу |
| салчак-соян | Салчак-Соян сумузу |
| хөртең-соян | Хөртең-Соян сумузу |
| сарыглар | Сарыглар сумузу |
| сат | Сат сумузу |
| кара-сал | Кара-Сал сумузу |
| күжүгет | Күжүгет сумузу |
| кыргыс | Кыргыс сумузу |
| долаан | Долаан сумузу |
| тумат | Тумат сумузу |
| чадаана-куулар | Чадаана-Куулар сумузу |
| чыргакы-куулар | Чыргаккы-Куулар сумузу |
| суг-бажы куулар | Суг-Бажы Куулар сумузу |
| шара |
Таблицага онза тайылбыр
Будаваңар суму дээрге административтиг кезек-тир. Суму дээрге төрел-бөлүк эвес-тир. Суму иштинде аңгы-аңгы сөөктүң улузу чуртап чораан. «Суму адын чүге ынчаар адаан?» деп бодал тыптып келзе, харыы мындыг: «Эгезинде сумуну кайы сөөктүң кижизи башкарып эгелээрил, ол дарганың укталган сөөгүнүң ады-биле бүдүн сумунуң адын адап каар турган». Азы, кандыг бир сумуда, бир сөөктүң улузу өске сөөктүң улузундан кижи саны-биле хөй боор болза, ол сөөктүң ады-биле бүдүн сумунуң адын адап каар турган. Эрги чаңчыл ындыг хевирлиг турган боор оң.
Шара сөөктүң улузу кандыг сумуга хамааржып турганы амдызында билдинмес.
Тайылбыр сөс
- ↑ Тывалаарга «Бээзи» дээр.
Үндезини
- История Тувы: В 2 т. — Т. I. — 2-е изд., переаб. и доп. / Под общ. ред. С. И. Вайнштейна, М. Ч. Маннай-оола. — Новосибирск: Наука, 2001. — 367 с. ISBN 5-02-030625-8
- Т. А. Бурдукава. История прежних нойонов тувинского народа (подготовка к печати и предисловие А. Г. Сазыкина). // Mongolica. К 750-летию «Сокровенного сказания». Москва: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — 343 с. ISBN 5-02-017395-9