Игил
Игил ([иъгил]; диал.: эгил [эъгил]; хыл-хомус) — ийи хылдыг хөгжүм херексели. Бурунгу хөгжүм херекселдеринден ол онзагай черни ээлеп турар.
Тывылган угу
Ол хөгжүм херексели эрте-бурунгу үеде тывылганы илдең, чүге дээрге ыраажыларның, хөөмейжилерниң, тоолчуларның ол чарылбас эдилелиниң дугайын тываларның маадырлыг тоолдарында, тоолчургу чугааларында, ырларында хөй катап чугаалап турар. «Игил» деп сөс «ийи-хыл» деп сөстерден укталып, «игил» апарган деп, хоочун ыраажылар төөгүп турар.
Игилдиң тургузуу
Тыва игилдиң калбак бажын хөм хаш-биле шап кылгаш, ооң ортузун бичии үттээш, бажында аът бажы чазап, каастаан болур. Игилдиң тургузуу: баш, дыңзыдар кулактар, үстүү депке, ун, үт, арны, адаккы депке, чажак, хылдар, хааржак деп он янзы кезектиг болур.
Игилди ойнаар кижилер колдуунда дыттан, чамдыкта хадыдан, пөштен чазап кылыр. Ыяшты шилип алыр. Дыт кандыг черден үнүп турарын: кургаг чер бе, хүннээрек чер бе, хөлегелиг бе, дагның ары талазы бе, өвур талазы бе дээн чергелиг чүүлдерни көөр. Уран ыраажы кижилер ажык, бедик, кургаг черге үнген дыттан игил чазаза кедилиг дижир. Шак ындыг эки шынарлыг пар дыттан чазаан херекселдин эткири кончуг болур. Ону чазаар дээш кезип алган ыяшты изиг сугга хайындырып, хүн кезиинде бустап туруп, чугун арылдырып алгаштың, кургадыр. 7-8 хонган-да, ам чазап эгелээр. Игилдиң хааржаан дыт ыяжындан оюп тургаш, чазап кылыр, ооң өске ужун аът бажы хевирлиг кылдыр сиилбип кылыр. Ындыг херекселди аът баштыг игил дээр. Игилдиң арнын колдуунда серге кежинден, чамдыкта аът бажының кежинден кылыр. Баштай кешти соок сугга 5-7 хонукта ылчыраткаш, дүгүн дүжүргеш, ооң соонда кургадыр ыштааш, хере тыртып эттээш, ук эдилелди кылыр. Эки ыштаан кеш эткир болурун чоннуң ырында безин демдеглээн:
Ыштап-ла каан эткир ыяш
Ындынныг-ла игилим-дир.
Ындынныг-ла аъдым хылы
Ынчангаштың ыыткырлайн.
Игилдиң хылын чылгы малдың кудуруундан шилип кылыр. Ынчангаш херекселдиң узуну төш чартыы хире боор. Кончуг чүгүрүк, эмдик аскыр кудуруундан алган хыл аажок эткир боор деп чугаа бар. Ол дугайында ыр:
Эткир ыяш хыртыңындан
Чазап алган игилимни.
Эмдик аскыр кудуруундан
Хылдап алган игилимни.
Игилдиң бажын, хылдар быжыглаар депкелерин база быжыг ыяштан, колдуунда хадыдан кылыр. Херекселдиң чажаан талдан кылыр, а сээнин аът хылы-биле дериир. Чажактың хылының дыңзыг, кошкаан күүседикчи боду оюн эгезинде оң холунга салаалары-биле таарыштырып алыр. Хыл эткир болзун дээш, дыттың чөвүрээзинде кадыг кара саат чугу-биле чаап алыр. Игилге ойнап өөренир кижи колдуунда ойнап билир күүседикчини хайгаарап, ооң канчаар ойнаарын көрүп алыр. 0он күүседикчи ойнаарының аргазын кандыг-бир аялгазының дузазы-биле чоорту шиңгээдип, бодунуң мергежилин сайзырадып кириптер.
Игилчи Имандай
Алдыы-Ишкинге Имандай дээр кончуг игилдээр чылгычы кижи чораан. Ооң игилдээрин дыңнаар дээш кайыын-даа кижилер чедип келгилеп тургулаан.
Игилчиниң бир онза чүвези — янзы-бүрү омак-хөглуг, хоюг-уян аялгалардан аңгыда, мал-маган болгаш өске-даа амытаннарның алгыржырын ол-ла хевээр ойнаптар кижи чораан. Игилинге көшкен аалдың малын сүрүп бар чоруурун, кижилерниң мал-маган хай деп алгыра кааптарын, хой-өшкүнүң болгаш анай-хураганның алгыржырын олчаан-на дыңналдыр ойнап келир кайгамчык кижи чораан дээр болгай.
Имандайның игилдээринден ыглап турган чаш уруг таалап удуй бээр. Оглун хоскан малды игилдеп тургаш алзыр. Оглун хоскан кыс мал, ашак игилдей бээрге, карааның чажы төктуп келгеш, хоскан оглун чыттап, чылгааш, дораан-на эмзире бээр турган.
Тыва национал хөгжүм херекселдеринде хүндүлүг черни ээлеп турар. Бо хөгжүм херекселиниң төөгүзүн Алексей Ооржак биле Шириин-оол Хертектиң тургусканы, «Эгил, эжим, эгил» деп шиизинде тода көргүскен. Санчы Кызыл-оолдуң «Игил үнү деп шүлүүн аянныг номчуур».
Дөзү
- Тыва хөгжүм шүлүк чогаалында.сеткүүл «Башкы», № 2, 2002.
- Байыр-оол М.С. «Тывалар»