Кирилл бижик
Бис шупту бир дугаар үжүк-бижиивисти азбукадан эгелээн бис. Азбука — мерген угаанче чада деп үлегер домак чугаалап турар. Азбука деп сөс грек алфавитте бир дугаар үжүктерниң аттарындан тургустунган: «альфа» (α) болгаш «бета» (β). Ол үжүктерден «азбука» деп сөс үнген.
Славян алфавиттиң бир дугаар болгаш сөөлгү үжүктеринден дараазында орус үлегер домак тургустунган — «от аза до ижицы» бердинген үлегер домак грек сөстерниң синоними болуп турар — от альфы до омега". Ында омега — грек алфавиттиң сөөлгү үжүү. Ийи бердинген домактарның утказы — «эгези болгаш төнчүзү», азы « эгезинден төнчүзүнге чедир».
Гректер азбуказын боттары чогаатпааннар. Бистиң эраның мурнунда IX векте эрте-бурунгу финикийлерниң алфавидин үлегерлеп алганнар. Финикийлерниң алфавидиниң өзээнде египеттиң иероглифтери бар. Гректер финикий демдектерин өскертип болгаш немеп алганнар. Грек дылда фонетиктиг дең үнелиг үжүктер ажык үннерни демдеглээрде ажыглаттынып турар. Грек алфавит келир үениң Европа чурттарының алфавиттериниң өзээ болган. Ол алфавиттерде амгы үеге дээр тургузуу болгаш ажык үннерниң үлелгези арткан.
Амгы үеде орус алфавиттиң өзээнде эрте-бурунгу славян азбука — «кирилица». Ооң ады — «иц» деп суффикстиң дузазы-биле тургустунган. Кириллица деп ат азбуканың чогаадыкчызындан славян чырыдыкчыдан укталган, ол чырыдыкчының ады — Кирилл. Ооң мурнунда ады — Константин.
Кирилл (827—869 чылдар) болгаш ооң кады ажылдакчызы, улуг акызы Мефодий (815—885 чылдар) Македонияда Солуни деп хоорайга шериг баштыңының өг-бүлезинге төрүттүнгеннер. Акышкылар эки эртем-билигни чедип алганнар. Мефодий ачазының чижээ биле шериг албанынга турган, ынчалза-даа кезек үе эрткенде шериг албанын арттыргаш, монах кылдыр таартыргаш Полихрон хүрээзинче чоруй барган. Константин грек, славян, латин, еврей болгаш араб дылдарны ханы билир турган. Константин лама албан-дужаалын хүлээп алгаш Константинопольдуң патриаргының библиотеказының эргелекчизи аппарган.
863 чылда Кирилл биле Мефодийни Улуг Моравияже болгаш Паннонияже (амгы Венгрияның кезээ) бурганга мөргүл славян дыл кырынга кииреринче чоруткан.
Ол үеде Кирилл биле акызы славян азбуканы чогааткаш грек дылда мөргүл номнарын очулдурган деп санал бар. Оларның чырыдыкчы болгаш миссонер ажыл-чоруу латин шажынчыларга, оон аңгыда Папа Римскийниң хөңнү чогунга ужурашкан.
Кириллицаның ажыглалы
Амгы славян дылдарда
- Орус дыл
- Белорус дыл
- Украин дыл
- Македон дыл
- Серб дыл
- Болгар дыл
Амгы славян эвес дылдарда
- Башкир дыл
- Бурят дыл
- Алтай дыл
- Тыва дыл
- Якут дыл
- Казах дыл
- Киргиз дыл
- Удмурт дыл
- Коми дыл
- Осетин дыл
- Чечен дыл дээш оон-даа хөй.
Дөзү
- Виктор Рязанцевтиң «Тайны имен и названий» деп номундан.