Салчак кожууну

Рувики деп сайттан

Салчак кожууну — Каа-Хемге турган кожуун.

Девискээр

Салчак кожууннуң улузу Чөөн Таңды-Ууланың соңгу-чөөн талазынче, Бүрен, Эржей, Шивей, Улуг-Шивей, Иртиш, Эрзин, Кызыл-Суглуг, Баян-Кол хемнерини эжелей чурттап чораан. Кожуун девискээри Каа-Хемниң оң талазынче Бүрен-Хем биле Мерген хемни дургаар чаттылган, Тере-Хөлдүң албатызы Салчак кожуунга хамааржыр турган. Шаандагы Салчак кожуунун амгы үеде Каа-Хем кожууну солаан.

Төөгүзү

Кожууну эң баштай Хемгол кожууну деп адап турган. Шала сөөлзүредир ооң адын Салчак кожууну кылдыр эде адаан. 4 сумулуг, 109 өрегелиг кожуун турган. Кожуун черле Таңды-тываның бүгүде даргазынга чагыртып турган. Кожуун даргазы үгер-даа деп эргелиг чораан.

Кожууну баштап турган улус[1].

  1. Намның үгер-даа.
  2. Майдыр үгер-даа.
  3. Балчыйма үгер-даа.
  4. Чорбаа үгер-даа.
Сөөк ады Суму ады
салчак Салчак сумузу
бай-кара Бай-Кара сумузу
кыргыс Кыргыс сумузу
хөл Хөл сумузу
өөлет, иргит, соян, хөйүк,
балыкчы, кара-балыкчы,
хертек, кускун,
мунгат, херээт, баят

Таблицага онза тайылбыр
Будаваңар суму дээрге административтиг кезек-тир. Суму дээрге төрел-бөлүк эвес-тир. Суму иштинде аңгы-аңгы сөөктүң улузу чуртап чораан. «Суму адын чүге ынчаар адаан?» деп бодал тыптып келзе, харыы мындыг: «Эгезинде сумуну кайы сөөктүң кижизи башкарып эгелээрил, ол дарганың укталган сөөгүнүң ады-биле бүдүн сумунуң адын адап каар турган». Азы, кандыг бир сумуда, бир сөөктүң улузу өске сөөктүң улузундан кижи саны-биле хөй боор болза, ол сөөктүң ады-биле бүдүн сумунуң адын адап каар турган. Эрги чаңчыл ындыг хевирлиг турган боор оң.

Таблицаның адаанда Салчак кожуунунга чуртап чораан улустуң сөөк аттарын бөле бижээн. Чүге-дизе амдызында бис билбес бис кайы сөөктүң улузу кайы арбанга, кайы сумуга чуртап турганын.

Тайылбыр кезек

  1. Арын 282, «Даалар». // Моңгуш Кенин-Лопсаң. Тыва чаңчыл. Ийиги кезээ: Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. — Кызыл: ТР-ның Өөредилге яамызында башкылар ниитилелиниң салбыры: Номнуң үндүрген чери «Новости Тувы», 1999. — 352 арынныг.

Үндезини

  1. История Тувы: В 2 т. — Т. I. — 2-е изд., переаб. и доп. / Под общ. ред. С. И. Вайнштейна, М. Ч. Маннай-оола. — Новосибирск: Наука, 2001. — 367 с. ISBN 5-02-030625-8
  2. Т. А. Бурдукава. История прежних нойонов тувинского народа (подготовка к печати и предисловие А. Г. Сазыкина). // Mongolica. К 750-летию «Сокровенного сказания». Москва: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — 343 с. ISBN 5-02-017395-9