Тофа кижи
Тофа кижи (өскээр адаары — карагас, бодун адаары — тоъфа, тофа, топа, тоха, хөйнүң санында — тофалар) — Россияның эвээш санныг түрк дылдыг Сибирьниң мурнуу чүгүнде чурттап чоруур чон.
Россия Федерациязының Соңгу чүк, Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң эвээш санныг үндезин чоннарының даңзызынче кирип турар.
Ат-сывы
Адаарда: [тоъфа], [тоъфалар] дээр. Ол сөсте [оъ] дээрге өк-биле адаан кыска ажык үн-дүр.
Чурту
Чөөн Саян дагларының соңгу талазы, баарындан баткан Ий, Уда, Ына, Каң, Агул, Терий-Суу, Ага деп хемнерниң аксын эжелей чурттаан чон.
Мурнуу-Барыын талада оларның кожалары болза Тожу тывалары-дыр. Административтиг хуваалда ёзугаар олар Иркутск можунуң Нижнеудинск кожуунунга хамааржыр турар. Чуртунда үш суур бар: Алыгчер, Нерха, Үстүү Гутара. Чон колдуу суурлар иштинде чурттап чоруур. Иркутс облазының девискээринден өске Красноярск крайда, Томск облазында, Бурятияда, Якутияда, Тывада, Хакасияда база чурттап чоруур тофалар бар[1].
Дыл-домаа
Тофа дыл түрк дылдыг улустуң бөлүүнге хамааржыр. Оларның чугаазы Тожу чурттакчыларының эрги чугаазынга дөмей. Тофа дыл дээрге, чөөн таланың тайга чурттуг, ивижи чоннарның чугаазынга хамааржыр база-ла бир диалект болур. Эрте-бурунгу үеде тофаларның өгбелери енисей болгаш самоди диалектилиг дылдарга чугааланып чораан. Шагда-ла оларның ол эрги чугаазы кагдынган.
Амгы үеде тофа дыл чидип турар. Бо үеде тофа дылды чүгле 20 кижи билир, олар дөгерези улуг назылыг улус. Назыны орту кире берген улус, чаш уруглар төрээн дылын багай билир. Тофа кижи төрээн суурунга чурттавышаан орустап чугааланыр апарган.
Төөгүзү
Тофаларның өгбелери үе-дүптен-не Саян дагларын эжелей чурттап чораан. Таңды кежии-биле амыдырап чораан ивижи, аңчы, балыкчы чон.
VII-ги чүс чылдың бижиктеринде кыдаттар бир-ле Ду-бо деп аймак дугайында бижип турган. Ол кыдаттарның Дубо деп аймаа дээрге, Саян дагларын эжелей чурттап чораан аңчы, ивижи улус. Таптыг-ла ол үеде Чөөн-Саян дагларының чөөн талазынче Үч Курыкан аймааның күрүнези турган, барыын чүкче Минсуг ховуларында Кыркыз аймактың күрүнези турган.
XIII-кү чүс чылда, Юань төрезиниң чажыт бижиинде Алтай-Саян чуртунуң көвей аймактарының аразында Тухас биле Тубас деп аймактар аттарын айыткан. Ол хамык аймак-сөөктүң улузу Джучиниң эрге-чагыргазынга бараалгаан. Төп Азияга моолдарның тергиидели доктаарга тофаларның өгбелери оларга албан-үндүрүг төлеп берип турган.
Саян дагларының чоогунга орус казактар XVII-ги чүс чылда көстүп келген. Ол үеде тофалар бурят нояннарның албатызы турган. Буряттар-биле чаалажып тургаш, орустар Саян дагларының соңгуу талазын чоорту эжелеп эгелээн. Буряттарны тарады сывырыпкаш, орус казактар тофалардан албан-үндүрүг чыып эгелээн. Бир эр кижи чылда 2-3 киш кежин дужаар ужурлуг турган. Аңнавайн чурттап чораан кижиге безин албан төледир турган. Тофалар албан-үндүрүгнү 1924 чылга чедир төлеп турган. Оон ыңай тофалар орус христиан шажын эргелелинче үндүрүг база төлеп турган.
Төп Азияга моолдарның күрүнелери буурап дүжерге, манчы-кыдаттар биле орустар кедерей берген. Олар 1689—1727 чылдарда кызыгаар дугайында керээ үзүп алган. Мурнуу Сибирьде Саян дагларының соңгу талазы орус хаанның холунга кирген.
XIX-ку чүс чылда орус күрүнениң административтиг хуваалдазы ёзугаар тофа чурту беш аймактыг турган. Ол аймактар адын «улус» деп сөс-биле адаар турган. Орустап болза: Карагасскiй улусъ, Шельбегорскiй азы Сильпагурскій улусъ, Кангасскій азы Кангатскій улусъ, Удинскій азы Судинскій улусъ, Маллерскій азы Манжурскiй улусъ. Улус аттарын орустар ол үеде чаңгыс аайлыг адавас турган хевирлиг. Улус бүрүзүн «дарга» баштап олурар. Улус даргазының ажылы — албан чыыры.
Беш Улустуң дөгерезин «Улуг-Баш» дээр титулдуг кижи башкарар чораан. Улуг-Баш деп дарганы өскээр «Шуленга» деп база адаар турган. Орустар Улуг-Башты «староста» деп адаар турган. Улуг-Баштың бир дузалакчызы, оралакчызы, база турган. Улус даргаларын болгаш Улуг-Башты шуулган үезинде шилиир турган. Шилиткен даргалар 3 чыл иштинде төре тудар, 3 чыл хуусаазы эртерге эрге-дужаалын өске кижиге хостап бээр, азы чок болза шуулган үезинде улуска катап соңгудуп алыр чораан. Тофа чоннуң даргаларын чүгле эр хиндиктиг кижилер соңгуур турган. Тофалап шуулганны «суглаан» дээр. Улуг-Баш деп дарганы тофалар шилип алырга Чөөн-Сибирниң генерал-губернатору ону томуйлаар турган. Бүдүн чон улуг шуулганга чылда чаңгыс катап, 12 айда чыглыр турган. Шуулганга Улуг-Баш чаргылдашкан улустуң херээн үзе шиидип, хамык чыгган албанны орус чагырыкчы кижи кээрге, дужаадып бээрин хайгаараар турган. Ажыл-агый херээн чугаалажырындан аңгыда, шуулганга улус садыглажып, оран-делегейде чүү бооп турарын дыңнап, медээ солчур дээш кээп база турган.
Совет эрге чагырга үезинде
Сибирьге большевиктерниң чазаа 1920 чылдарда доктаап тургустунган. 1925 чылда 12 айында болган шуулганга тофаларның чуртун орустар «Карагас чоннуң суур соведи»[2] кылдыр эде адап алган.
1927 чылда орустар тофалар чуртунга «Саян-Карагас аңчы ажыл-агыйын» тургускан, ооң төвү Алыгчер деп суур апарган. Чаа чурттуң девискээри 2,5 млн гектар турган[3]. 1934 чылда ону «Тофа Улузунуң Соведи» деп эде адаан[4]. Ол, Тофа Улузунуң Соведи «Чөөн-Сибирь крайының күүседикчи комитединге» чагыртыр турган.[5]
Орус чазак 1930 чылдар үезинде көшкүн амыдыралдыг чонга суурлар туттургаш, улусту чурт аайы-биле чаргаш, колхозтарга киирип чурттадып каан. Эрги үеде, суурлар турбаанда, тофалар ивилерин оъткарып, чадырларга чурттап турган. Чайлагга 8-10 хире чадыр турар, кыжын кыштагга 2-3 чадыр турар чүве.
Колхозтар тыптып кээрге улустуң ивилерин, чылгызын хынаап апарган, кижилерниң эт-севин безин анаа-ла хавырып алгаш баар үе келген. Чаа үениң ёзузу-биле хуу өнчү-хөреңги турбас ужурлуг, кижиниң таакпы тыртар даңзазы безин ниитилелдиң өнчү хөреңгизи апарган. Сөөк, сөөгү-биле, аал, аалы-биле чурттап чораан улустуң чуртун хувискаалчылар үлежип алган. Хувискаалчылар кедереп туруп бээрге, 1932 чылда төрүттүнген анайларның 75 хире хуузун кылыы хайынган тофалар боттары өлүрүп чок кылган. Хувискаалга удурланган улусту большевиктер каржы, дошкуну-биле базып каапкан. 1933 чылда кожуун даргалары төрүүр ивилерни боттары хайгаарап чайлаан. Тофа чон ивилери чок арткаш баксырап эгелээн, иви кежинден идик-хеп, барбалар дараап кылыр чаңы чидип эгелээн. Олар орустарның хевин кедип эгелээн, ол болза резин идик, фуфайка, ушанка-бөрт. Өгбелери ышкаш эът, ак-чемни база шоолуг чивестээн. Тофалар орустарның консерва, капуста, картошка, макарон хевирлиг чемин чип өөрени берген. Соонда чылдарда колхозчу тофаларга 200 чедир иви малын азыраарын чөпшээреп каарга. Ядарай берген чон иви садып алыр-шаа безин чок апарган.
Колхозчу кижи неделя санында 50 акша аванза алза-даа, ооң акшазы 1 шил арага-ла чедер. Азы чок болза ол аванза акшазы-биле 10 хлеб, 5 шай бузундузу, 2 хире флакон-шилдиг одеколон садып аап болур турган. Күрүне колхочуланың шалыңын үезинде бербес турган. Ынчангаш хөй улус аъш-чем аймаан садыгдан өрегге ап турган. Шак ынчалдыр эңдере улус өрелени берген чурттап турган.
Тофалар чуртунга орустар инектер азыраар деп бодаан, инек оъткарар тааржыр черлер тывылбаан. Тофалар огород тарывас улус, мал-маган тутпас улус. 1960 чылдарга чедир кыш санында-ла эр-херээжен улус дөгере тайгаже аңнап чоруй баар турган. Колхозтуң ивилерин каш борбак кижи кадарып артып каар-ла турган. Акша-шалыңныг ажыл черлерин сарыг орустар эжелеп алган турган. Ол черлер дээрге магазин, райпо, уруглар сады, библиотека, эмчи чери, пекарня, сельсовета, бухгалтерия, почта, аэропорт.
Тофа кижилер төрээн дылын Совет үеде уттуп эгелээн боор. Уруглар садында чаш уруглар чүгле орус чугаа дыңнап өзер, школаларга төрээн дылын кичээлдерин чүгле 1990 чылдардан эгелеп өөренип эгелээн. Амгы үеде аныяк тофалар үндезин культуразын билбес, тофа чугааны багай билир апарган. Чамдыктары тофа сөстерниң утказын шала-шула билзе-даа, тофалап чугааланып шыдавас апарган.
Тофаларның өгбелери таңдыларынга чалбарыыр турган. Таңды кежии-биле амыдырап чоруур улус өгбелериниң чаагай чаңчылдарын уттур чыгыы турган.
Бижии
1930 чылдар эгезинде Ленинград хоорайга Соңгу чүк чоннарының институдунга тофа сургуулдар өөренип турган. Н. П. Дыренкова дээр эртемден тофа чугааны олардан дыңнап алгаш Чаа түрк алфавитке үндезилээн тофа чонга бижик чогаадып берген. Ол бижик чогаадып тургаш, латинчиткен тыва бижикти бодунуң бижиин-биле кожа салгаш дөмейлеп база турган. 1940 чылдарда бүдүн ССЭРЭ-ниң хамык чоннары кириллица бижиин өөрени бээрге тофаларның Чаа түрк алфавитке үндезилээн бижии чоорту уттундура берген.
1964 чылдан эгелеп тофа дылдың фонетиказын В. И. Рассадин деп эртемден шинчилеп эгелээн. Ол тофа дылдың чиңгине үннерин (транскрипциязын) кириллица үжүктерин ажыглавышаан эртем ажыглалынга киирген. Рассадиниң ачызында 1989 чылда Иркутску можунуң күүсекчи комитеди тофа чонга кириллица үжүктеринге үндезилээн онза бижикти өөредилге черлеринге киирип томуйлаан. Ынчан-на дораан бир биле ийи дугаар класстарга өөрензин дээш тофа дылдың үжүглелдерин база парлап үндүрген. В. И. Рассадинниң тофа чонга чогаадып берген бижии тергиин эки шынарлыг.
Сөөктери
Сөөк деп сөстү тофалар «нён» азы «сөөк» дээр. Кожа сөөктүң улузу «аймак» кылдыр бөлүглежир.
Вайнштейн деп эртемден 1966 чылда улуг назылыг тофа кижилер аразындан 8 сөөктүң улузун тып бижээн. Ол болза: Кара-йогду (Кара-йогды), Чогду (Чогды), Чептей, Кара-хаш, Тырк-хаш (Тарк-хаш), Иргэ-хаш, Тенек-хаш, Сары-хаш.
Мында болза скобка иштинде сөөктүң бир диалектилиг хевирин айыткан. Чижээлээрге, тофаларның бир чамдыызы Кара-йогду кылдыр адаар, өскелери Кара-йогды кылдыр адаар турган.
Йогды биле Чогду дээр сөөктер аттарын тываларда Чооду деп сөөк ады-биле деңнап болур. Кайы-бир кижиниң сөөгүн айтырда, иезиниң эвес адазының сөөгүн айытпышаан чугаалаар чүве. Бир эвес уругнуң төрээн адазы чок боор болза иезиниң сөөгүн айтып чугаалаар турган. Чаңгыс сөөктен укталган уруг-дарыгны өглештирип болбас, ол хоруглуг. Эр кижи өске сөөктүң улузундан эжин тывар, кыс кижи база өске сөөктүң улузундан эжин тывар. Тофа чонда сөөктер аттары XIX векте-ле уттундуруп эгелээн. Вайнштейнниң бодалы-биле, XIX векте Тулай, Сагай биле Буучей деп сөөктүң улузу тофа чон аразынга база чурттап чораан. Тулай сөөгүнүң улузу эвээжээш Чептей деп сөөктүң улузу-биле каттыжып холужа берген турган. Эвээжээш, Сагай биле Буучей деп сөөктүң улузу база чиде берген.
Дыка үр үе иштинде тофалар орустар-биле кожа чурттап келгеш, орус чоннуң Фамилия деп чүвезин дөзеп алган. Тофа фамилиялар аал адындан, азы кижи адындан уткалган болгаш, орустарда ышкаш, сөс сөөлүнге -ов, -ев, ова, -ева дээн чижектиг кожумактарлыг апарган. Чижээ: Тулай аалының улузу Тулаев апарган, Сагай аалының улузу Сагаев апарган, Тайга аалындан Токуев биле Унгуштаев деп фамилиялыг улус үнген, Ырей аалындан Ыреяков деп фамилиялыг улус тыптып келген. Буучей аалының улузу Богучей деп фамилиялыг апарган.
Рассадин деп эртемден тофаларның улуг назылыгларындан 6 сөөк адын дыңнап бижип алган, ол болза: һааш, сары-һааш, чогды, ак-чогды, кара-чогды (кара-йогды), чептей. Тофа чон чуртунда үш бөлүкке чарлыр турган. Чөөн талада Уда хемниң унуга буруңғуу аалар турган ол аалдарга чогды, ак-чогды, кара-чогды деп сөөгүнүң узузу чурттап турган. Тэрий-Суг биле Ына хемни эжелей соңғуу ааллар турган ол аалдарга һааш, сары-һааш, кара-һааш деп сөөгүнүң узузу чурттап турган. Бурунгу биле Соңгуу аалдарның дал ортузунга оъртаа аалар турган, ол аалдарга чептей деп сөөгүнүң узузу чурттап турган.
1930 чылдар эгезинде тофаларны суурларга чурттадып каарга һааш, сары-һааш деп сөөктүң улузу Үстүү Гутара деп суурга олуруп алган, чогды, ак-чогды, кара-чогды деп сөөктүң улузу Аллыгчер деп суурга чурттап олуруп алган, чептей деп сөөктүң улузу Нерха деп суурга чурттап олуруп алган.
Революция бертинде кара-һааш деп сөөктүң улузу база чурттап чораан-дыр. Ол сөөктүң улузу шагда-ла чиде берген.
Аас-чогаалы
Тофа чон — кончуг ыраажы чон. Ырны олар тывалар ышкаш «ыр» дээр. Кажан-даа ырлаар, каяа-даа ырлаар, ажыл-иш үезинде-даа, орук-чирикке иви азы аът мунуп алгаш-даа ырлап чоруур улус. Байырлал, дой үезинде албан ырлажыр, ындыг чаагай чаңныг улус. Шаанда, Киштей деп «улуг-баш» мынча диген: «Бисте, куда доюнда үнү үнмээн, ыр ырлап билбес кижини 3 дугаар хүнүнде хөө-биле чаап каар улус бис».
Хөгжүм херекселдери «мандуурһа» — дошпулуур, үш хылдыг, хылдарын аът кудуруундан каъдып алыр. «Чадыған» — чадаган. «Чарты-һобус» — балалайка.
Улустуң сагыш-сеткилинде эрги үениң тоолдары олчаан артып калган. Орус эртемденнер тофалардан тоолдар дыңнап бижип турган. Тоолдарны эң бир дугаарында Н. Ф Катанов дыңнап бижээн. Сөзү чечен тоолчулар турган.
Баканаевтер.
Иван Сергеевич (1900—1971), биле Николай Сергеевич (1911—1976) Баканаевтер, оларның кырган-ачалары
- Спиридон Иванович Баканаев (1827—1917).
- Михаил Николаевич Тоболаев (1849—1936).
Унгуштаевтер.
Сергей Спиридонович Унгуштаев (1874—1952), ооң оглу Иван Срегеевич Унгуштаев (1908—1975). Сергейниң акызы Михаил Николаевич Унгуштаев (1879—1951). Михаилдиң авазы Варвара база тоолчу кижи турган.
- Егор Семёнович Андалаев (1897—1976).
- Зинаида Инокеньева Адамова (1927-?).
Тофаларның үндезин культуразында сам деп чүве турбаан. Иркутскудан Н. П. Перфильев деп хореограф кижи тофа чоннуң «Эзир биле таан» деп тоолун номчааш, «Тофа тоол»[6] деп сам чогаадып алган. Ол сам тофа чоннуң национал самы апарган. Тыва кижи «Ээлдек шыңгыраашты» көргеш, сеткили чоргаарланып дойлу бээр болгай, тофа кижи база, ол ышкаш, бодунуң самынга аажок ынак.
Эрги чаңчылдары
Н. Ф. Катановтуң бижиктеринден үзүндүлер. Н. Ф. Катановтуң орустап бижээн сөзүглелинден таарыштыр очулдурган. Арай, тофа сөстерниң транскрипциязы номда чогул.
Чугаа: Бисте ивини-даа, аъты-даа ыдыктаар чүме. Кижи аарыксап эгелээр болза аъттың челинге сарыг, ак азы кара чалама баглап каар чүме. Акта аътты азага хайырлаар чүме[7].
От дугайында чугаа: От сыгырарга улус ынча дижир чүме: «От соодап тур!» Сыгыр даң бажында от сыгырып эгелезе ырак черден кижи келир. Кежээ имирде, азы дүне оттуң сооду үнер болза бээр аза кээр деп — дижир чүме улус. От сыгырып эгелезе олче шаанак одун каап каар, хөй эмести[8].
Куда дугайынды чугаа. Бистиң улус куда доюнуң 3 дугаар хүнүнде ыр билбес, ырлаваан кижини хөө-биле чаап каар; ырлаар кижини хөө-биле чагбас улус бис. Самнап билбес кижини база хөө-биле чаап каар улус бис. Куда үезинде, чаъжын чарган соонда, бир кижи өг ортузунга туруп алгаш өгнүң дүндүүнден мөчек-мөчек өкпелер үндүр октаар. Ыттар, кыстар биле оолдар ону тудуп чиир чүме. Улгады берген улустуң оюну, ыр-самы аныяк улустан аңгы болур[9].
Ыр:
Ырак, узак аъттангаш
Улуг чурттан үнген
Кара Туба.
Улуг Ына аксынга тура дүшкен!
Кара-саазын тыпкаш,
Узун Удаже айыткаш!
Аалдап келгеш чораан олчаан,
Алдыы черде улуг хоорай тыпкан![10].
Элеңге деп херээжен кижиниң ырлаан ыры-дыр.
- Ыраажы кижи «улуг чурт» деп сөс-биле Санк-Петербург хоорайны ойзу адаан.
- «Кара Туба» деп сөс-биле ол Н. Ф. Катановту айыткап ырлаан. Шаанда Туба деп сөс-биле тофалар хакастарны адап чораан хевирлиг. Шаг-шаанда Успа хемниң аксын эжелей Туба аймактың улузу чурттап чораан. Ол тубалар тофаларның өгбелеринден өлүк чыып аап турган хевирлиг. Ол олчаан тофалар хакас чуртундан келген-не кижини Туба деп адаар турган хевирлиг.
- Пөске чыпшырган картаны ыраажы «кара-саазын» деп айтып ырлаан.
- «Алдыы черде улуг хоорай» дээн чүвези дээрге, азы Иркутск, азы Нижнеудинск деп хоорай боор оң?
Кижи саны
Шаг-шаанда тофалар, Сибирниң шупту үндезин чоннары ышкаш орус күрүнеге албан төлеп турган. Мооң уржуунда орус күрүнениң үндүрүг чериниң ажылдакчылары кижи бажын таптыг-ла санап алыр турган.
| Административтиг кезек | эр улус | хережен улус |
|---|---|---|
| Карагасскiй улусъ | 46 кижи | 43 кижи |
| Шельбегорскiй улусъ | 90 кижи | 82 кижи |
| Кангасскій улусъ | 53 кижи | 52 кижи |
| Удинскій улусъ | 44 кижи | 40 кижи |
| Маллерскій улусъ | 51 кижи | 42 кижи |
| Шуптузу: | 284 кижи | 259 кижи |
| 543 кижи | ||
Ооң мурнунда болгаш, соонда чылдарда болза,
- 1837 чылда — 431 кижи. 1925 чылда — 416 кижи.
- 1897 чылда — 389 кижи. 1926 чылда — 415 кижи.
- 1914 чылда — 447 кижи. 1930 чылда — 419 кижи турган.
- 1932 чылда болган чизе ёзугаар 432 тофа кижи турган.
| Чылдар | эр кижи | хережен кижи | Шуптузу |
|---|---|---|---|
| 1966 | 256 | 266 | 522 |
| 1985 | 304 | 294 | 598 |
| 1995 | 348 | 333 | 681 |
| 2005 | 314 | 351 | 665 |
| 2015 | 310 | 353 | 663 |
Сөөлгү таблицага онза тайылбыр херек. Тофалар аразында орустар-биле хайнакташкан улус эңдерик. Чижээ, орус ашак тофа кадай алган. Чизечи кижи кээрге олар оглун орус кижи кылдыр айтып каар. Оон оларның оглу өзүп келгеш, тофа кижи болза күрүнеден тускай чиигелде алыр деп билип кааш, бодун тофа кижи мен деп адай берип болур. Ындыг кижи өгбелериниң дылын билбес-даа бооп болур. Чиигелде алыксааш бодун тофа кижи мен деп адай бээр улус база турар. Хайнак улус аразында үнүп кирип чоруур улус бар, олар чамдыкта боттарын тофа бис дээр, бир чамдыкта орус улус бис дээр.
Орустар-биле холушканы
Орустар биле холужар чорукту ассимиляция деп болур. Тофа суурларда орустар саны хөй.
Совет үеде тофалар орустар аразынга эстип чиде бээр часкан. Таптыг билдинмес ийин, кажан тофалар биле орустар холужуп эгелээн үези. Ындыг чүве XX дугаар вектиң дургузунда бооп турган хевирлиг. Совет үеде тофа биле орус аныяк кижилер аразындан өг-бүле тудар чаң тыптып келген. Бичии чон аразынга холушкак өг-бүлелер саны чыл тудум-на чоорту көвүдеп турган. 1990 чылдарда тофа биле орус улус аразында өг-бүле тудар чаң соксаан-даа болза Совет эрге-чагырганың үезинде-ле бүдүн чоннуң аразынга хөй-ле хайнак улус тыптып келген.
Амгы үеде шупту чаа төрүттүнген уруглар аразындан ханы холушпаан кижилер мырыңай артпаан. Чаш уругның ызыгуурунда оода чаңгыс-даа болза орус кижи бар. Чижээлээрге, чаш уруг дижик, уругнуң ада талазындан өгбелери орустар-биле холушпаан-даа болза, авазының кырган-авазы сарыг орус кижи турган болза, ам ындыг уругну хайнак деп санап болур. Ызыгуурунда оода чаңгыс орус кижи бар боор болза ындыг кижини эртемденнер метис, азы хайнак кижи дээр.
Хайнак дээрге тофа дылды билбес кижи, ооң арны-бажы, дүрзүзү европей кижиниң хөөнүнге кире берген. Хайнактарның хөй кезии боттарын тофа бис деп санап турар. Ындыг кижи чүге бодун тофа деп санап турарыл дээрге? Хайнак кижилер тофа өгбелериниң чуртун ээлеп чурттап чоруур. Олар орус хоорайларже көшпейн турар. Өгбелери ышкаш аңнап, тайгадан кат, мөөгү чыып, тооруктап, балык тудуп чип чурттап чоруур улус. Хөй эвес-даа болза, ивилерлиг улус база бар. Орус күрүне Соңгу чүктүң болгаш Сибирниң үндезин чоннарынга чиигелделиг байдалды база тургузуп берип турар.
Амгы үеде орустар биле холушпаан 83 кижи бар. Ол дээрге назын-хары дөгүй берген улус. Хайнакташпаан кижилер саны тофаларның 12,5 хуузу болур. Амгы үеде генетика талазы-биле тофа чонну хайнаксыраан чон деп болур.
Солун чүүл
- 2000 чылда Москвада орус чазактың даргалары доктаал үндүрген. Ол доктаал ёзугаар Иркутску можузунуң Нижнеудиск кожуунунуң үндезин чурттакчыларын, бо чаа үеден эгелеп «тофалар» дээр, «тофа» дивес ужурлуг апарган.
Ол үеде тофаларның төрүттүнген херечилелдеринде «национальность» деп одуругда «тофа» деп бижип каан турган. Соңгу чүктүң болгаш Сибирниң биче чоннары орус күрүнеден тускай чиигелде ап турар. Бир ындыг чиигелде ёзугаар ындыг улус 5 эрте пенсияже үне берип болур. Бо таварылгада, бир эвес тофа кижиниң төрүттүнген херечилелинде «тофа» деп бижип каан болза ындыг кижи орус күрүнеден кандыг-даа чиигелде албас ужурлуг апарган. Тофалар чуртунда хамык улус дүвүрей берген. Нижнеудинск кожуунунуң пенсия фондузунуң даргазы тофаларга болчуп прокуратураже билдириишкин бижипкен. Чагаазынга олар, бүдүн чонну «тофалар» деп сөс-биле эде адаңар деп дилээн, чүге-дизе «тофалары» биле «тофы» деп сөстер дээрге чаңгыс уткалыг сөстер дээн[11].
10 чыл эрткенде, РФ-ның Чазаа доктаал үндүрген 18.05.2010, № 352[12]. Ол доктаал ёзугаар чоннуң «тофалары» деп адын «тофалары (тофа)» кылдыр өскертип каан. Соңгу чүктүң болгаш Сибирьниң биче чоннарының даңзызынче ындыг хевирлиг өскерилгелерни база киирип каан[13]. - Бак чаң. Тофа суурларда чурттап чоруур улустуң ажыг суг ижер чаңы бар. Тофаларны шинчилеп чораан эртемденнер суурларда эзирик улустуң көскүлеңнээрин эскерип тургаш-даа, ооң дугайында бижииринден аажок эпчоксунар турган.
Тайылбыр кезек
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство. 4. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации. Федеральная служба государственной статистики. Хынааны 2017 декабрьның 24.
- ↑ Карагасский Сельсовет.
- ↑ Орустап ону «Центральное Саяно-Карагасское охотохозяйство» дээр турган.
- ↑ Орустап ону «Тофаларский Национальный Совет» дээр.
- ↑ Восточносибирский крайисполком.
- ↑ орустап «Тофаларская легенда» дээр.
- ↑ Н. Ѳ. Катановъ. 122. Разсказъ о посвященіи духамъ коней // Образцы Народной литературы тюркскихъ племёнъ изданные В. Радловымъ. часть IX. Наръчія урянхайцевъ (сойотовъ), Абаканскихъ татаръ и Карагасовъ. Тексты, собранные и переведенные Н. Ѳ. Катановымъ. — С-Петербургъ, 1907.
- ↑ Н. Ѳ. Катановъ. 112. Примѣта объ огнѣ // Образцы Народной литературы тюркскихъ племёнъ изданные В. Радловымъ. часть IX. Наръчія урянхайцевъ (сойотовъ), Абаканскихъ татаръ и Карагасовъ. Тексты, собранные и переведенные Н. Ѳ. Катановымъ. — С-Петербургъ, 1907.
- ↑ Н. Ѳ. Катановъ. 122. Разсказъ о справленіи свадьбы // Образцы Народной литературы тюркскихъ племёнъ изданные В. Радловымъ. часть IX. Наръчія урянхайцевъ (сойотовъ), Абаканскихъ татаръ и Карагасовъ. Тексты, собранные и переведенные Н. Ѳ. Катановымъ. — С-Петербургъ, 1907.
- ↑ Н. Ѳ. Катановъ. 155—162. Пѣсни // Образцы Народной литературы тюркскихъ племёнъ изданные В. Радловымъ. часть IX. Наръчія урянхайцевъ (сойотовъ), Абаканскихъ татаръ и Карагасовъ. Тексты, собранные и переведенные Н. Ѳ. Катановымъ. — С-Петербургъ, 1907.
- ↑ http://etnografia.ru/news/2009/04.htm Тофы должны отстаивать название своего народа через суд.
- ↑ О внесении изменений в Единый перечень коренных малочисленных народов Российской Федерации и в перечень коренных малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока Российской Федерации.
- ↑ http://etnografia.ru/news/2010/04.htm «Тофалары» изменено на «тофалары (тофа)».
Үндезини
- С. И. Вайнштейн. Родовая структура и патронимическая организация у тофаларов (до начала XX века). 60-67 стр. // АН СССР. Советская этнография. № 3, 1968 г. Москва, Из-во: «Наука». С. 185.
- Кривоногов В. П. Современные тофалары (опыт интервальных исследований). Электронный ресурс. // Новые исследования Тувы. 2016, № 3.
- В. И. Рассадин. Современный тофаларский язык и его место в системе тюркских языков. // В. И. Рассадин. — Элиста: Изд-во Калм. ун-та, 2014. — 218 с. — Библиогр.: с. 201—212. — ISBN 978-5-91458-132-6.
- Ю. Ѳ. Штубендорф. О Карагассахъ. Этнографическій сборникъ, издаваемый Императорскимъ Русскимъ Географическимъ обществомъ. Выпуск IV. Санкт-Петербургъ. Въ Типографіи Эдуарда Праца. 1858.
- Советская власть.
- Р. А. Шерхунаев. Сказки и сказочники Тофаларии. Издание второе. Тувинское книж. из-во. Кызыл — 1977.