Убса-Нур ыйгылаажы (заповедник)
| Убса-Нур ыйгылаажы | |
|---|---|
.jpg) | |
| Категория МСОП — Ia (Строгий природный резерват (Государственный природный заповедник)) | |
| Кол медээлер | |
| Шөлү | 323 198,4 га |
| Тургустунган ай-хүнү | 1993 январьның 24 |
| Турар чери | |
| Чоогунда хоорай | Кызыл |
ubsunurtyva.ru | |
 Бүгү делегейниң өнчүзү |
|
|
Uvs Nuur Basin (Убса-Нур ыйгылаажы) |
|
| Шөлүлге | № 769 дугаарлыг бүгү делегейниң өнчүзү (en) |
| Негелделери | ix, x |
| Дип | Азия болгаш Оожум океан чурттары |
| Киирген үези | 2003 (27-ги сессия) |
| Айыылы | Айыыл кырында |
 Убса-Нур ыйгылаажы | |
У́бсу-Нур, же Убса (моол. Увс нуур), Тыва: Убса-Хөл Күрүнениң биосфералыг бойдус заповедниги «Убса-Нур ыйгылаажы» РФ-тиң Чазааның доктаалы-биле 1993 чылда тургустунган. 1997 чылда ЮНЕСКО-нуң бюрозунуң шиитпири-биле аңаа биосфералыг деп эрге-байдалды тывыскан. 2003 чылда ЮНЕСКО-нуң Парижке эрткен 27-ги сессиязы «Убса-Нур ыйгылаажының» девискээрин Бүгү-делегейниң бойдус тураскаалының объектизи кылдыр чарлаан. Заповедниктиң ниити камгалал шөлү — 925136,4 га.
Тыва бойдустуң катаптаттынмас онза чараш булуңнарын хаара тудуп турар бо заповедниктиң 9 участогунче: бедик-бедик дагларлыг «Улар» бойдус комплекизи, Оруку-Шынаа тулаалыг суг девискээри, Убса-Нур хөлдүң соңгу кезээ, Цугээр-Элс элезинниг хову, «Ямаалыг» төөгү-культуралыг тураскаал чер (хөй санныг бурунгу базырыктар, хаяда чурумалдар бар), бедик даглыг Мөңгүн-Тайга, каас-чараш бойдустуг, арыг-кылаң суглуг Кара-Хөл, Арысканныг болгаш Хаан-Дээр бойдус зоналары болгаш ландшафтар кирип турар. Заповедник девискээринде мөңге харлар, черлик аң-мең, үнүш-дүжүт ораны Мөңгүн-Тайгаже үнер, арыг суглуг, хөй янзы куштар чурту Төре-Хөлге дыштаныр «Элезиннер эртинези», хемелээр, балыктаар «Хемчик» болгаш «Кантегир» турисчи маршруттар ажыттынган.
«Убса-Нур ыйгылаажы» заповедниктиң девискээринде сүт ижер 83 амытан, куштарның 351 хевири, соястаарларның 7 хевири бар. РФ-тиң Кызыл дептеринче сүт ижер амытаннарның 8, куштарның 34 болгаш соястаарларның 1 хевирин киирген. Делегейниң Кызыл дептеринче база кирген дириг амытаннар бар. Оларның аразында ирбис, те-чуңма, кызыл бөрү, кара дуруяа, ак кудуруктуг эзир, кара дас куш, тогдук дээш, өске-даа ховар амытаннар демдеглеттинген.
Заповедниктиң девискээринге 1078 хевирниң үнүштери үнүп турар. Оон 41 дыка ховар үнүштү тыпкан. 8 үнүштү Россияның Кызыл дептеринче, 30-ин Тываның Кызыл дептеринче киирген.
Сорулгазы болгаш даалгалары
Заповедниктиң тургузарының сорулгалары:
1. эртем шинчилелдерин организастаары болгаш чорудары,
2. чоннуң экологтуг өөредилгези болгаш өөредилге туризмин сайзырадыры,
3. хүрээлелди камгалаар талазы-биле эртем кадрларын болгаш специалистерни белеткээринге дуза,
4. биологтуг янзы-бүрү чорукту кадагалап, камгалалдыг бойдус комплекстерин болгаш объектилерин бойдустуң байдалынга тудар дээш бойдустуң девискээрлерин камгалаар ажылдарны боттандырары,
5. хүрээлелдиң күрүнениң экологтуг хайгааралын боттандырары[1].
Заповедник бодунуң ажыл-чорудулгазынга дараазында даалгаларны шиитпирлээр:
1. биологтуг янзы-бүрү чорукту кадагалап, камгалалдыг бойдус комплекстерин болгаш объектилерин бойдустуң байдалынга тудар дээш бойдустуң девискээрлерин камгалаар ажылдарны боттандырары,
2. эртем шинчилелдерин организастаары болгаш чорудары, ооң иштинде бойдустуң чылдар бижиин кадагалаары,
3. экологтуг мониторингини боттандырары,
4. экологтуг өөредилге,
5. экономиктиг болгаш өске-даа объектилерни тургузарының төлевилелдериниң болгаш схемаларының күрүнениң экологтуг үнелелинге киржилгези,
хүрээлелди камгалаар талазы-биле эртем кадрларын болгаш специалистерни белеткээринге дуза,
6. бойдус курлавырын үревейн, биологтуг курлавырларны чидирбес бойдус курлавырларын чөптүг ажыглаарының аргаларын биосфера курлавырының девискээринге шенеп, боттандырары[1].
Экология
Корум-чурумнуң турар чери Төп Азияда эң-не онзагай экологтуг чурттаар черлерни тургузуп турар, чүге дизе ында комплекстиг экосистемаларның холушкаа бар. Черниң девискээринде мөңгүннер, тайгалар, шөлдер, даглыг тундра, даглыг ховулар, делгем даглыг тайга девискээрлери хамааржыр. Оон аңгыда арга-арыглыг ховулар, ыяш чок ховулар, чартык кургаг шөлдер, элезиннер бар. Ол дээрге евро-сибирь болгаш төп азия-моол үнүш болгаш дириг амытаннарның харылзаазының ачызында тургустунган чараш болгаш кайгамчык янзы-бүрү бойдустуң чурттаар оран-савазы-дыр.
Регионнуң агаар-бойдузу континенталдыг. Чылдың эргилдезинге эң куду ортумак температура январьда болур. Эң изиг ай – июль. Убсунур ховузунда чылда чаъс-чайыктың хемчээли 150 мм, а дагларда оон-даа хөй. Бассейнниң кол онзагай демдээ - Черниң ортумак температуралыг зоназының шупту дизе-ле пейзажтарының бары. Евразияның эң чөөн чүкте чартык шөлдери мында турар (50° С адаанда).
Корум-чурумнуң дириг амытаннарынга 80 хире сүт ижер дириг амытаннарның хевирлери кирип турар. Корум-чурумда куштарның 359 хевирлери бүрүткеттинген. Кол хевирлери - дагларның, тайгаларның болгаш тундраның чурттакчылары, чижээ, ирбиш, алтай харжыгаш, марал, сыын болгаш волверин. Хову аңнарынга моол өшкү, демуазель журавль, черлик өшкүлер, улуг өшкүлер болгаш гербицидтер хамааржыр. Корум-чурум камгалаттынган чер, өске черлерде чиде берген хөй янзы дириг амытаннарны маңаа көрүп болур.
Литература
• Курбатская С. С. Динамика экосистем степей и полупустынь Убсунурской котловины // Глобальный мониторинг и Убсунурская котловина: труды IV международного симпозиума. — М., 1996.
• Курбатская С. С. Степные экосистемы Убсунурской котловины — природной биосферной лаборатории. Метод функциональной экологии. — Кызыл: РИО ТувГУ, 2001. — ISBN 5-87047-018-8.
• Дарбаа Ю. К. «Тыва дугайында 99 айтырыгга харыылар».
Шөлүлгелер
- Убсунурская Котловина, государственный природный биосферный заповедник
- Убсунурская котловина. Биосферный резерват
- ↑ 1 2 Цели и задачи. Государственный природный биосферный заповедник «Убсунурская котловина». Хынааны 2024 декабрьның 19.