Уйгур Эл
Уйгур Эл – Он Уйгур аймактың күрүнези.
Эл ады
Шаандагы уйгурлар бодунуң күрүнезин тускай ат азы термин-биле адавайн чораан. Бодунуң чурт-күрүнезин олар анаа «эл» дээр турган.
Төөгү эртеминде англи дылда бо күрүнү «Uyghur Khaganate» дээр, орус дылда «Уйгурский каганат» дээр, франсуз дылда «Khaganat ouïghour» дээр.
Кыдат бижиктер уйгурлар дугайында Юань-вэй төрезиниң үезинден эгелеп бижэн. Ынчан олар уйгурларны «Юаньгэ» кылдыр адап турган. Ол болза IV вектиң ийиги чартыы-дыр. Кыдатка Суй төрези доктаарга кыдат төөгүчүлер уйгурларны «Вэйгэ» деп адап турган. Тан төрезиниң үезинде уйгурларны кыдаттар «Хойху» деп ат-биле адап турган.
Баштакчызы
Аймак баштап турар кижи «хаан» деп эрге дужаалдыг турган. Баштайгы хааннары Йаглакыр сөөгүнден укталган.
Үези
Каңгай тайгазынга чурттап турган улусту албан-на «ол үеде күрүнелиг апарган улус-тур» деп болбас.
VII дугаар векте уйгурлар төөгүзү Токуз Огуз дээр аймактар-биле холбаалыг чораан. Токуз Огузтар аразындан Сьеяньто биле Уйгур аймааның улузу кончуг идекпейлиг турган. Олар болза 628 чылда түрктерден адырлып алган турган. Соонда үр-даа болбаанда түрктерниң бир дугаар күрүнези дүшкен.
Он Уйгур аймактың тергиидээн үези 742 – 840 чылдар болур.
840 чылда Орду балыкты кыргыстар-биле каттышкан бир-ле уйгур бег кижиниң шерии өртедипкен. Ол үеден бээр Уйгур күрүне чирлип буступ эгелээн. Беглер хамык шериглери-биле тарай берген.
Чурту
Чогум Уйгурлар чурту болза Каңгай дагларының чөөн талазынга турган. 742 – 840 чылдарда Төп Азияның аймактары уйгур хаанның албатызы турган.
Эл төөгүзү
- Он Уйгур аймактың төөгүзүн Тан төрениң бижиктеринден билип алыр бис.
- Мөңге даштарны номчуп тургаш шаандагы Он уйгур дээр аймактың төөгүзүн билип болур бис. Ол болза Баян-чорнуң тип каан «Селеңе»[1] биле «Терхин» бижиктери-дир. Ооң ыңай уйгур чоннуң тип каан «Орду-балык»[2] биле «Тес-Хем»[3] бижиктери бар.
Токуз Огуз
605 чылдан бээр, ол үеде уйгурлар төөгүзү Токуз Огуз аймактары-биле сырый холбаалыг.
- Шы-гянь Сыгинь – түрктерден адырлып алган үеде уйгур чоннуң баштыңы.
- Пуса (Яошы) – Шы-гянь(ның) оглу. Ол кижи 628 чылда Сйеяньто аймааның шерии-биле каттыжып алгаш түрктерниң соңгу кызыгаарынче халдаан. Түрктерниң Кат-Ил хааны оларже удур 100 түме шериг чортупкан. Пуса 5 муң шерии-биле Ма-зцун-шань дааның бертинге түрктерни чылча шаапкаш, соондан ызырты сүрген. Пусаның шерии ынчан эңдере кижини хүлүп тудуп алган.
Бо үеде Уйгур биле Сьейянто аймактың маадырлары Түрк Элди чок кылган. Түрктерниң бир дугаар күрүнези дүшкен! Калгага "Тогуc-Огуc" аймактың улузу тергиидээн.
- Хулу Сылифа Тумиду – Пусаның оглу-дур. Бо кижини улузу «хаан» деп адаар турган.
Уйгур Эл
741 чылга чедир олар түрк хаанның албатызы турган. Уйгурларны ынчан Күлүг Бойла деп кижи баштап турган. Түрктер күрүнезинде хааннар солчуп эгелээрге, Күлүг Бойла карлук биле басмыл чоннуң хааннары-биле бүдүү чугаалажып алгаш, түрктерже халдаар деп дугуржуп алган. Түрктер ол дугайында чүнү-даа билбээн. 741 чылда олар түрк хаанның ордузунче халдааш ону өлүрүп каан. Басмылдар баштыңы бодун хаан деп чарлаан, чөөн таланың баштыңы Күлүг Бойла болган, барыын талазын карлук аймааның баштыңы баштап алган.
Түрктер уйгурларга дораан дүжүп бербээн, 744 чылда уйгурлар түрктерниң элин чок кылган. Дараазында Күлүг Бойла база-ла карлуктар баштыңы-биле сүлчээшкеш, басмылдар хаанын чок кылыр деп дугуржуп алган. Карлук биле Уйгур шериг Басмыл аймаанче халдааш ооң хаанын өлүрүп каан.
Басмылдар хааны чок апаарга Күлүг Бойла бодун хаан кижи мен деп чарлааш, "Күл Билге хаан" деп ат алган.
747 чылда, өлүрүнүң бертинде Күл Билге хаан бир-ле Тай Билге-тутук дээр кижиге «ябгу» деп дужаал ат берген.
Дараазында Күл Билге хаанның Баян-чор деп оглу хаан ширтээнге олурупкан. Баян-чор хаан кижи апаргаш көвей чон аразынга Элетмиш Билге хаан кылдыр адаттырган. Баян-чорнуң үезинде уйгур элдиң чурт кызыгаары аажок херлип калбайы берген. Баян-чор эрги шагда түрктерниң турган күрүнези ышкаш улуг күрүне тудуп алыр деп бодаан. Ынчангаш ол чурталгазынның хөй кезиин дайын-чаага эртирген.
Секиз Огуз биле Токуз Татар
Күлүг Бойла чорта бээрге Тай Билге тутук Баян-чорга удурланган. Мооң ужурунда төрел аймактар аразында алгыш-кырыш эгелээн. Уйгурлардан аңгыда өске аймактарның баштыңнары Тай Билге тутукту дешпип үндүрген хевирлиг. Баян-чорга удурланган аймактарны Сегис Огус дээр, ол дээрге түрк дылдыг аймактар-дыр. Сегис Огус аймаанга Тогус Тадар аймактың улузу каттышкан. Олар биле Баян-чор 3 катап чаалашкаш, оларны шуптузун томаараткан.
Чик биле Кыркыз
750 чылда Улуг-Хемге чуртап чораан Чик аймаан чагырып алган. 753 чылда Чик аймактың улузун хайгаарап көрзүн дээш бодунуң тутук дужаалдыг даргазын олуртуп каан. Көгмен (Саян) дааның соңгу талазында кыргыстар кедереп туруп бээрге 758 чылда кырыстар чуртунче шерии-биле Баян-чор боду кирген.
Ань Лу-шань. Кыдат чурту, 756-757 чылдар
Кыдатка ол үеде Тан төрезин баштап турган, кырый берген Сюань-Цзун дээр кижи олурган.
Ань Лу-шань деп кижи кызыгаарда бир можунуң улуг даргазы турган. 755 чылда ол кижи кыдаттың хаанындан чөшпээрел дилеп "6000 муң аътты хаан ордузунче эккеп берейн бе" деп дилээн. Сюань-Цзун Ань Лу-шаньның кара-сагыжын билгеш чылгы сүрүп экээрин чөшпээревээн. Ол-ла чылын Тан күрүнениң төп хоорайларынче бодунуң түме шерии-биле Ань Лу-шань үнүпкен. Ань Лу-шань кыдат хаанның шериглеринге чылча шаапкаш, Чанъянь дээр төп хоорайны ээжелеп алган. Кыдаттың хааны ыраккы Сычуань можузунга хоргадал тып алган. Үймээнчилерге күш четпейн баарга Сюань-Цзунның улузу кожа чоннардан дуза дилээн...
Кыдаттар уйгурлар хаанындан база дуза дилээн. 756 чылда Баян-чор улуг оглун 4 муң шерии-биле кыдатче чортупкан. Уйгурлар кыдат чуртунга үймээнчилер-биле чаалажып тура, эки-бакты ылгавайн, аштаан бөрүлер-биле дөмей кыдат чонну үптеп эгелээн.
757 чылда Ань Лу-шань хайга таварышкаш, улузунга өлүрткен. Үймээнчилер ооң Цин-Сюй деп оглун хаан ширээзинге олуртуп каан. 757 чылдың сентябрь айда Фын-шуй хемге кончуг улуг тулчуушкун болган. Үймээнчилер аңаа аштырган.
Кыдат хаанның удурланыкчылары эвээжей бээрге, Сюань-Цзун бодунуң Нин-го дээр хеймер уруун Баян-чорга өглеп берген. 759 чылда Баян-чорнуң тыны үзүлген.
Хаанар допчузу
| Уйгур Элдиң хааннары | |||
|---|---|---|---|
| № | Кыдат транскрипция | Орхон бижик | Тайылбыр |
| I. | Хэгу Дулу Бигя-хан | Күл Билге каган | Йаглакыр уктуг. Эр ады Күлүг Бойла. |
| II. | Мояньчжо | Эл этмиш Билге каган | Йаглакыр уктуг. Күлүг Бойланың оглу, эр ады Баян-чор? |
| III. | Мэуюй-хан Идигань | Бөгү каган[4] | Йаглакыр уктуг. Баян-чорнуң оглу. 779 чылда өлүрткен. Уйгур чондан, Йаглакыр сөөгүнден укталган хааннар ызыгууру бо кижиге-ле үзүлген. |
| IV. | Хэгу Дулу Бигя-хан | Алып Кутлуг Билге каган | Терхин бижиинде ону "иштики буюруктарның баштыңы Ынанчу бага-таркан" деп бижээн. Бөгү хаанның өлүрүкчүзү. |
| V. | Пантуань Дэлэ-хан | ||
| VI. | Фын-чен-хан | ||
| VII. | Хуай-синь-хан Гудулу | ||
| VIII. | Гюйлу Бигя-хан | ||
| IX. | Бао-и-хан | ||
| X. | Чун-дэ-хан | ||
| XI. | Чжао-ли хан | ||
| XII. | Чжан-синь | ||
| XIII. | Хан Угйе Дэлэ | ||
| XIV. | Хан Энянь Деле | ||
База көр
Тайылбыр кезек
- ↑ Селеңе бижиин «Баян-чорнуң бижии» деп база адаар.
- ↑ Орустар ону «Кара-балгасунский камень» дээр. Ол сөс моолдарның «Хара-балгас» деп сөзүнден укталган.
- ↑ Орустар ону «Тесинский камень» дээр. Ол ат хем адындан укталган. Ол даш Моол күрүнениң талазынга тывылган. Моолдар Тес-Хемни «Тесийн-Гол» кылдыр адап алган.
- ↑ Орду балык көжээзинде, согдак бижикте ооң хаан адын ынчаар бижээн.
Үндезини
- Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в средней азии в древние времена. Часть первая. Отделение VII. Повествования о доме хойху (уйгуры). (Таншу, гл. 217)
- С.Г. Кляшторный. Терхинская надпись (Предварительная публикация). // Советская тюркология. 1980, № 3. С. 82-95.
- С.Г. Кляшторный. Тэсинская стела (Предварительная публикация). // Советская тюркология. 1983, № 6. С. 76-90.