Чадаган
Чадаган - хөй хылдарлыг, "чада кагган" дээн уткалыг хөгжүм херексели. Баштайгы чадаганнар 5-тен 12 чедир хылдарлыг турган болза, амгы үениң чадаганнары 30-40-чедир демир хылдарлыг бооп турар. Национал хөгжүм херекселдеринде чадаган дугайында шүлүктер эң хөй бижиттинген. Күжүгет Марияның "Сактыышкыным чадаганы", Куулар Бористиң "Чадаганым" болгаш өске-даа чогаалдарны адап болур.
Чадаган — хөй хылдыг, эрте-бурунгу болгаш эң-не нептереңгей хөгжүм херекселдериниң бирээзи.
Чадаганга аянналгалар
"Чадаган" деп сөс тываларның маадырлыг болгаш анаа тоолдарында, тоолчургу чугааларында, улустуң ырларында бо-ла таваржыр. Улуг-даа, аныяк-даа кижилер чадаганга эки ойнаар турган:
Чадаганым холумайда.
Ону ойнаар шааң бар бе?
Чараш оюм баглаажында.
Ону мунар харыың бар бе?
Сарыг дайым чараш аъдым,
Саарын какпайн мунар силер.
Чадаганым чараш ойнум
Чарбайн, үспейн ойнаар силер.
Чадаганның шаандакы хевири доңгайтыр каап каан деспи сагындырар, ооң ийи ужунда бичии хоошпалар кылгаш, чеди хыл быжыглаан. Шээр мал шөйүндүзүн чадагайлааш, ооң ак карты-биле чадаган хылдары кылыр. Чамдык улуг улустуң чугаазы-биле алырга, ук хөгжум херекселиниң ады "чадагайлаар" деп сөстен укталган. Шөйүндүнүн чадаганын чадагайлап, аңгылап алгаш, ону ээрип, кургаткаш, чадаган хылы кылыр турган. Улуг улустуң чугаазы-биле алырга, чээрби чүс чылдың эгезинге чедир-ле чадаганның хааржаанга хөмнү, а хылынга аът кудуруундан алган суук хылдарны ажыглап турган. Сөөлгү үеде чадаган ийи кол хевирлиг: бирээзи шөйбек дөрт-булуңнуг, дүп чок, бир кулаш ажыг узун дурттуг,ийи-үш карыш доора дурттуг, бештен тос чедир хылдыг хааржак (хомду), өскези кулаш шала четпес узун дурттуг, чартык кулаш хире доора дурттуг, 12-ден 16, харын-даа 20 болгаш оон-даа хөй хылдарлыг калбак дөрбелчин хааржак. Чадаганның амгы чаа хевирлерин шуугай, демир удазыннар ажыглап, кадып, хырбалап тургаштың, кылган боор. Шаандагы чадаганнар ышкаш, ооң амгы хевирлериниң хемчээли, хевир-дүрзүзү янзы-бүрү, чаңгыс аай эвес болур. Чадаганны кандыг-бир кижиниң азы бөлүк күүседикчнилерниң ырызын өске хөгжүм херекселдери-биле кады үдээринге ажыглап турар.
Тывызык:
Чеди кысты ийи савааш-биле улдадым,
Четтинчипкеш, ишкирнигип ыглашты
Чадаган дугайында тоол
Назы-хары улгады берген хаан чурттап чораан. Ооң ийи кадайының кайызы-даа уруг-дарыг чок болган. «Өлүп калзымза, мээң соом салгаар төл херек. Кадайларым ызыгуур салгаар төл төрүп шыдаваан болганда меңээ карачал кадайдан тып бериңер» - деп, хаан чарлык болган. Бөдүүн кадарчы уруу, аныяк чараш кысты тыпкаш, ооң күзелин айтырбайн, хаанга кадай кылдыр чалап берген. Хаанның ол кадайы элээн болганда, оол божаан. Аныяк кадай хаанга ынак эвес болган ужун эмиг сүдү тырттынып, чаа төрээн төлүн эмзирбестей берген. Хаан чоок кижилери-биле сүмелешкеш, Ак-Ойга чурттап турган Ачылыг башкы ламаны чалаан. Оозу бодунуң ыдыктыг судурларын ажып, шо-төлге каггаш, бо таварылгада чүгле ыраажылар, тоолчулар, хөгжүмчүлер дузалап шыдаар дээн.
Хаанның, хөй санныг албатыларын чыыр улуг бүрээ-бүшкүүрлери эдип, эвээш санныг албатыларын чыыр биче бүрээ-бүшкүүрлери эдип: «Хөгжүмчүлер-тоолчулар доп-дораан чыылзын» — деп чарлык болган. Чон хаанга бараалгадып эккелген ушпа кырган ашакче айыткан. Кырган өле бажын мөгейткеш, ак салын суйбай тыртып чугаалап-тыр: «Аныяк шаамда ыыткыр үннүг ыраажы, өткүт угаанныг чордум, ам ушпа кырган апарган хөөкүй мени көрүп тур силер, канчаар дуза кадар ужурун билбейн тур мен». «Чон сенче айыткан чүве болганда, чүну-даа канчаарын бодуң бил, ынчалзажок мээң оруум салгаар оглумну төрээн иези эмзирер кылып каг» - деп, хаан харыылаан.
Ынчан кырган тос чыл иштинде кадырып каан дыттан, тос харлыг кошкарның салгынга кадырып каан дадаазын шөйүндүзүнден тып бээрин дилээн. Хамык албатылар хаанның чагыргазында болганда чүү боор, кырганның дилээн саадал чокка күүсеткен. Кырган дыттан хааржак оюп алгаш, ооң кырынга кажыктар салгаш, шөйүндүнүң ак картын шөе тыртып, хылдар кылгаш, өг кырынга кургадып каан. Удаваанда салгын сырыннай бээрге, хылдар эде берген. Кырган чадаганның хөөнүн кииргеш, төрээн черинин чаражы, бай-байлаанын дугайында; бөдүүн болгаш ядыы-түреңги-даа бол, эп-найыралдыг чонга шынчы чагырыкчының херегинин, аңаа салгакчыны төрүп берген аныяк, чараш херээженниң дугайында; иениң эмииннн сүдү бүгү кижи төрелгетенни, ооң иштинде бөдүүн чоннуң идегеп турары келир уениң чагырыкчызын тоттуруп шыдаар дугайында кударанчыг ырын ырлап орган. Ооң ырызының аялгазы тааланчыг, чадаганның хылдарының үнү сагыш-сеткилди саргыда бээр боорга, ыраажының сөөлгү сөстерин дыңнааш, аныяк кадын ыглапкаш, оглунга халып келгеш, ону хөрээнге чыпшыр туткаш, эмзире берген. Ол өйде хаан кирип келгеш, кырганга хөй суй белекти тутсуп, ооң чадаганынга ак кадак баглап каан (Куулар Барынзаа Калзановна ыткан, 1923 ч. төрүттүнген, Сүт-Хөл кожууннуң Ишкин-Аксы чурттуг).
Дөзү
- Чечена Саая, Чодураа Тумат. Тыва хөгжүм шүлүк чогаалында.сеткүүл "Башкы", №2, 2002.
- "Алаш" ансамбльдың сайты. http://www.alashensemble.com/
- Байыр-оол М.С. «Тывалар»