Ыт |
Джек-рассел-терьер | Карел-фин лайка | Алдын ретривер | Австрал келпи | |
Эртемде классификациязы |
---|
аразында рангтар
Без ранга: | Двусторонне-симметричные | Надкласс: | Дөрт-даванныглар |
|
Делегей чергелиг эртемде ады |
---|
Синонимнери |
---|
|
Ыт (лат. Canis lupus familiaris) — азырал амытан, ол диис-биле кады эң-не нептереңгей эш-амытан бооп турар-дыр.
Баштай ытты аңгы (Линней 1758 чылда ылгаан, а 1993 чылда ону өске классче Смитсон институду болгаш Американың териологтар ассоциациязы адакы хевирнче (Canis lupus) көжүрген[2].
Зоология-биле алырга, ыт — ытсылгар аймактың араатаннар отрядының эстенгилиг сүт чемиштиг дириг амытан.
Тывада ыттар
Ытты тыва кижиниң азыраан малы азы мунар хөлгези кылдыр торулга чугааларда чугаалап турар.
Үлегерлей сөглээни:
Ыдын мунган,
Ыңгыржаан дергилээн.
Бо одуругларны номчуп көөрге, кижи амытанга эң баштайгы ыт хөлге бооп турган болгаш сөөлзүредир күчүлүг аът ону кызып каапкан хире. Ыт мунуп чоруур кижи дээрге мунар аъды чок кижи азы эң ядыы кижи деп билдинип турар. “Ыңгыраажын дергилээн” дээрге чүък чүдүрер шарызы чок кижи дээни ол-дур.
Ыт болза тыва чоннуң бурунгу ёзулал сүзүү-биле шуут холбашкан. Ол чүл дээр болза чап-чаа чазаттынган уруг кавайынга ол-ла дораан чаш уруг кавайлавас турган. Уруг чыттырар кылдыр иштээн кавайны саң салгаш, артыш ыжынга аластааш, ооң соонда ытты аңаа кавайлааш, бичии када чыттыргаш, салдып чорудуптар. Ыт кавайлаан кавайга чыткан чаш уругнуң куъду ыравас деп торулга чугаа бар.
Азыраан эзиниң өлүрүн ыт бүдүү билир дижир. Оозун бодаарга, тыва кижиниң амыдыралынга ыт эрте-шагдан бээр салдарлыг чорааны билдингир.
Хамнар алгыжында ыт болза коданга азы өгге чоокшулаан аза, четкер, албыс, шулбус, диирең, кижи-бүрүс оларны хамыкты мурнай билир каар, ээзинге эргелиг, коданынга камгалалдыг амытан бооп турар.
Торулга чугааларда ыт тыва кижиге мал бооп чораан болза, амгы үеде ыт чүгле кодан камгалакчызы бооп арткан.
Ыттың таагызын дырап. Ыттың эъдин эм кылдыр чиир чорук шаандагы тываларга турган.
Дөзү
- Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.