Дончут Куулар Данзын оглу
| Дончут Куулар Данзын оглу | |
|---|---|
| тыв. Дончут Куулар Данзын оглу | |
 | |
| Төрүттүнгенде ады | Куулар Данзын оглу Дончут |
| Төрүттүнген ай-хүнү | 1913 |
| Төрүттүнген чери | Таңды-Урянхай, Хөндергей |
Куулар Данзын оглу Дончут (1913 чыл – 1944 чылдың февральдың 2) – гвардияның улуг лейтенантызы, тыва эки турачы аъттыг шериг эскадрильязының 2-ги взводунуң командылакчызы, ТАР-ның ордениниң эдилекчизи (1944).
Допчу намдары
Таңды-Урянхайның Хөндергей суурга 1913 чылда төрүттүнген.
1931 чылдан Тыва Улустуң Революстуг партиязының кежигүнү.
1930-32 чылдарда ТАР-ның Улустуң Революстуг Шериинге шериг албанын эрттирген.
Тамбовтуң аъттыг шериг училищезинге 1932-1936 чылдарда өөренип турган.
1936 чылдан эгелеп ТАР-ның Улустуң Революстуг Шерииниң кардлар эскадрилья командири турган. Аңаа Дончут Куулар хөй-ле дайынчыларны өстүрүп, өөредип турган, оларның аразындан 1943 чылдың август айда 1-ги тыва эки турачы аъттыг эскадрилья тургустунган.
Дончут Куулар бир дугаарында, өөнүң ишти гвардияның анаа дайынчызы Куулар (Одан-оол) Дарья Намзырай уруу-биле (1914-1972) кады Совет-немец фронтуже 1943 чылдың сентябрь 1-де эки турачы кылдыр аъттанганнар.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржилгези
Тыва Арат Республикадан тыва эки турачылар отряды Барыын фронтунуң 6-гы аъттыг корпузунуң Морозов аттыг 8-ки гвардейжи аъттыг Ровно дивизиязының 31-ги гвардейжи аъттыг полкунуң составынче 4-кү эскадрон кылдыр кирген. Ооң составында 1000 километр орук чок черге 45 хонук дургузунда агаар-бойдус талазы-биле кончуг берге байдалдарда чоруп келген. Марш үезинде тывалар кижи-даа, аът-даа талазы-биле чидириг чок турган. Тыва чылгычылар походка шыдамык чоруун көргүскеннер.
1944 чылдың январьның 29-та 4-кү эскадроннуң тыва аъттыг шериглери Украин ССР-ниң Ровно облазының Деражно суур дээш тулчуушкуннарга баштай киришкен болгаш халдаашкынга төлептиг үлегер-чижекни көргүскен. Деражно дээш тулчуушкунга 70 ажыг немецтер тываларның холундан өлген. Дайзынның беш танкызын, бир БТР-ни, элээн каш чүък машиналарын болгаш автомашиналарны өрттедип, ок-чепсектиг болгаш аъш-чемниг үш складты эжелеп алган. Олыча - Руда Красная - Броники - Клеван - Оржев - Броники - Карпиловка - Студенки - Ставки - Обаров - ол бүгү чурттакчылыг черлерни полктуң дайынчылары болгаш тыва эки турачылар 1944 чылдың январь 31-ден февраль 1-ге чедир кады хостаан.
Обаров суурну эжелеп алыры-биле штык халдаашкынынга Оюн Оолак биле Дончут Кууларның взводу ылгалып үнген. Суур кыдыында бажыңның чердагында суурже халдаашкынны чайладыр адар пулемет турган. Сат Бүрзекейниң дужаалы-биле дайынчы Чүлдүм болгаш ооң эжи бо шаптараазынны чайладып, хол гранаталарын октаан.
Грабово хоорайны эжелеп алган соонда, эки турачылар Шпанов станциязынче чорупканнар, ол станция Ровно хоорайже кирер бир эптиг чер турган. Маңаа тыва эскадрон дээрден халдаашкынга таварышкан. Ынчалза-даа агаардан болгаш черден үргүлчү адыышкын турза-даа, тыва эки турачылар станцияны эжелеп алгаш, Ровноже дорт орукту ажыдып алганнар.
1944 чылдың февраль 2-ниң эртенинде 31-ги аъттыг полктуң аъттыг шериглери Ровно хоорайның демир-орук станциязынче чорупкан. Каржы-дошкун тулчуушкун ийи шак ажыг уламчылаан.
Дөңгелчиктер ажыглап, эки турачылар дайзынче чажыт чоокшулап келгеш хенертен халдап киргеннер. Ол халдаашкын тулчуушкуннуң түңнелин шиитпирлээн. Нацистер дезипкен. Тывалар демир-орук вокзалын эжелеп алганнар. Ында бүдүн поезд дүжүрттүнмээн танкылар турган, оларны немецтер дүжүрүп четтикпээн. Ровно хоорайның демир-орук станциязын болгаш чигир бүдүрүлгезин эжелеп ап турда, взвод командири улуг лейтенант Дончут Куулар дайынчылар-биле кады маадырлыг өлген.
Ол хүн санинструктор Дарья Куулар чүгле өөнүң ээзи Дончут Кууларны эвес, а акызы Иргит Агбаанны база ажаап каан. Олар ооң караанга чок апарган[1].
Ол фронтучу өг-бүлени фронтудан Куулар Дарьяның авазынга бижээн чаңгыс чагаазы херечилеп турар: «… Авай, бо чагааны номчуур күш-шыдалдыг апаарыңарны дилээр-дир мен. Ынак акывыс Иргит биле ашаам Дончуттун чок болганын ханы кажыыдал-биле дыңнадып тур мен. Февраль 2-де бистиң бөлүкке харыысалгалыг дайынчы даалганы берген – Ровно хоорайның демир-орук вокзалындан немецтерни узуткаары. Даалганы куусеткен бис. Дончут биле Иргитти носилкаларга эккелген. Силерниң ынак оглуңар, мээң акым Иргитти дайзынның октары өлүрдү. А мээң өөм ээзи Дончут харын-даа чугаалап шыдаан, ооң сөөлгү сөстери бо: «Дарья, авамга чугаалаңар... Бис немецтерни үндүр кызыптывыс... Бис Ровнону хостап алыр бис». Дарья Куулар»[2].
1944 чылдың февраль 2-де 8-ки гвардейжи бөлүк, дайзынның шериглеринче тылдан халдааш, Украинаның область төвүн, Ровно хоорайны эжелеп алган. ол дээш Совет Эвилелиниң Маршалы Сталинниң өөрүп четтириишкин бижиин алган. Ооң дивизияларынга «Ровнонуң» деп ат тывыскан.
Совет Эвилелиниң фашистиг оккупанттарга удур демиселге көргүскен маадырлыг чоруу болгаш эрес-дидим чоруу дээш, Тыва Арат Республиканың Биче Хуралының Президиуму улуг лейтенант Дончут Куулар Республика ордени-биле шаңнаткан.
Гвардияның улуг лейтенантызы Дончут Кууларны шеригжи эштери-биле кады Украинаның Ровно облазының Деражно суурга хөй кижилерниң хөөрүнге ажаап каан.
Сактыышкын
1967-1968 чылдарда Хөндергейден чаңгыс чер чурттуглары улуг лейтенант Дончут Куулар биле Бүрзекей Сат болгаш өске-даа эки турачыларга чырык адынга, Хөндергей суурнуң школазының чанында тураскаалды тургускан.
Кызыл хоорайның төлээлекчилер хуралының 2012 чылдан № 435 шиитпири-биле Кызыл хоорайның бир кудумчузун Дончут Кууларның ады-биле адаан.
Дарья Куулар (Одан-оол) дайындан чанып келгеш, Тыва Республиканың аңгы-аңгы кожууннарынга чедиишкинниг ажылдап чораан. Ол 1972 чылда тайбың үеде каржы кижилерниң холундан чок апарган.
Шаңнал-макталдары
- Тыва Арат Республиканың ордени (1944)