Сынаа Кыргыс Доңмит уруу
| Сынаа Кыргыс Доңмит уруу | |
|---|---|
| тыв. Сынаа Кыргыс Доңмит уруу | |
 Санинструктор Сынаа Кыргыс Доңмит уруунуң портреди. Автору: Радомир Балган, 2023 | |
| Төрүттүнгенде ады | Кыргыс Доңмит уруу Сынаа |
| Төрүттүнген ай-хүнү | 5 март 1923 |
| Төрүттүнген чери | Эрзин, Эрзин кожуун, ТАР |
| Мөчээн ай-хүнү | 22 февраль 2005 (81 чыл) |
| Мөчээн чери | Кызыл, Тыва Республика |
Сынаа Кыргыс Доңмит уруу (төрүттүнгенде ады — Кыргыс Доңмит уруу Сынаа, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, тыва эки турачы эскадроннуң 1-ги взводунуң гвардейжи анаа дайынчызы, санинструктор, ССРЭ-ниң 1-ги чаданың Ада-чурттуң Улуг дайынының ордениниң (1944), ТАР-ның ордениниң (1944), Тыва Республиканың ордениниң (2000), «1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга Германияны тиилээни дээш» деп медальдың (1946), Жуков медалының (1996) эдилекчизи.
Допчу намдары
Сынаа Кыргыс 1923 чылдың март 5-те Эрзинге Сөөл-Чер деп черге Кыргыс Доңмит биле Иргит Бижээниң өг-бүлезинге төрүттүнген[1].
Эге школаның 4 клазын Эрзинге дооскаш, 7 чыл школазын Тес-Хемниң Самгалдай суурнуң школазынга 1941 чылда дооскан.
1941 чылда ол үеде кожууннуң эртем билии бедик аныяктарның бирээзи кылдыр санаттынып турганы-биле кожпо секратары кылдыр дораан томуйлаткан.
1941 чылдың күзүнүнде суурнуң аревэзиниң секретарынга соңгуткан. Сынаа Кыргыстуң удуртулгазы-биле аныяктар аразынга шериг-спортчу кижизидилге чоруп турган.
1942 чылда март 8 уткуштур Кыргыс сынаа баштаан 5 кыстар Самгалдайдан Кызылче киир хаактарлыг четкеннер.
Ол-ла чылын Тувинценкооптуң кадрлар килдизинге начальниктеп ажылдай берген[2].
Ада-чурттуң улуг дайынынга киржилгези
Тыва Арат Революстуг Намның Төп комитединиң секретариадының 1943 чылдың август 25-тен шиитпири-биле 1-ги тыва эки турачы отрядтың 1-ги взводунуң анаа дайынчызы кылдыр томуйлаткан.
Тыва Арат Республикадан тыва эки турачылар отряды Барыын фронтунуң 6-гы аъттыг корпузунуң Морозов аттыг 8-ки гвардейжи аъттыг Ровно дивизиязының 31-ги гвардейжи аъттыг полкунуң составынче 4-кү эскадрон кылдыр кирген. Ооң составында 1000 километр орук чок черге 45 хонук дургузунда агаар-бойдус талазы-биле кончуг берге байдалдарда чоруп келген. Марш үезинде тывалар кижи-даа, аът-даа талазы-биле чидириг чок турган. Тыва чылгычылар походка шыдамык чоруун көргүскеннер.
1944 чылдың январьның 29-та 4-кү эскадроннуң тыва аъттыг шериглери Украин ССР-ниң Ровно облазының Деражно суур дээш тулчуушкуннарга баштай киришкен болгаш халдаашкынга төлептиг үлегер-чижекти көргүскен.
Кыргыс Сынаа Украин АССР-ниң чурттакчылыр черлерин хостаар тулчуушкуннарга эрес-дидимин көргүскен. Ровно хоорайның демир-орук станциязын хостаар тулчуушкунга киришкен, бир тулчуушкунга минометтуг адыышкын үезинде фашистерниң 5 дайынчыларын база офицерлерин узуткаан.
Дайын соонда
Дайын соонда ВКП(б)-ниң обкомунга секретарьлап, ажылдап турган.
1948 чылдан Таңдының, 1951 чылдан Каа-Хем болгаш Бии-Хемниң ВКП(б)-ниң райкомнарынга ажылдап чораан.
1960 чылдан Тыва АССР-ниң социал хандырылга яамызының инспектору.
1976-1980 чылдарда «Чечек» ательезиниң даргазы, Тыва АССР-ниң Хандырылга яамызының кадрлар килдизиниң эргелекчизи.
Сактыышкын
Кыргыс Сынааның ады-биле Кызылда болгаш Эрзин кожууннуң Сарыг-Булуң суурунда кудумчулар аттарын адаан (2014).
Шаңнал-макталдары
• 1-ги чаданың Ада-чурттуң Улуг дайынының ордени (1944),
• ТАР-ның ордени (1944),
• Тыва Республиканың ордениниң (2000),
• «1941-1945 чылдарда Ада-чурттуң Улуг дайынынга Германияны тиилээни дээш» деп медаль (1946),
• Жуков медалы (1996),
• Тес-Хем кожууннуң Самгалдай суурунуң хүндүлүг хамаатызы (1993).
Литература
• Сундуй М. Б. Эки турачы аъттыг эскадрон. Кызыл: Тываның ном үндурер чери, 1989.
• СЫНАА Кыргыс Тонмит уруу / Урянхайско-тувинская энциклопедия. II том (Л-Я). Под общей ред. Шойгу С. К., отв. ред. Бичелдей К. А. Кызыл: «Мир тувинцев», 2021. С. 374.
Демдеглелдер
Шөлүлгелер
• Постановление Правительства Республики Тыва О списках участников Великой Отечественной войны 1941—1945 годов, призванных из Тувинской Народной Республики
• Сундуй М. Б. Добровольный кавалерийский эскадрон
• У войны не женское лицо: подвиги тувинских девушек в Великой Отечественной войне
• Фронтовичка Сынаа Кыргыс, чемпионка-наездница ТНР
• Санинструктор тыва кыстар
• Рубрика «Тыва эки турачыларга тураскаадыг»