Чагытай
Хөл | |
Чагытай | |
---|---|
Кадыр эриктен хөлдүң хевири | |
Морфометриязы | |
Высота над уровнем моря | 1005 м |
Хемчээлдери | билдинмес × билдинмес км |
Шөлү | 28,6 км² |
Объёму | билдинмес км³ |
Эрииниң узуну | 20 км |
Эң ханы чери | 17[1] м |
Бассейни | |
Площадь бассейна | 184 км² |
Вытекающая река | Мажалык |
Турар чери | |
51°00′00″ с. ш. 94°43′00″ в. д.HGЯO | |
РФ-тиң субъектизи | Тыва |
Район | Таңды кожуун |
Идентификаторы | |
Код в ГВР: 17010200111116100000803[2] | |
Бойдус камгалалының делегей эвилелиниң категориязы — IV (амытаннарның хевирлерин азы чурттаар черлерин башкарар девискээр) | |
![]() |
Чагытай (Джагытай-Куль[3]) — Тываның төп кезээнде хөл, Тыва ыйгылаажының эң-не ханы болгаш эң-не улуг дус чок хөлү[1]. Кызылдан мурнуу чүкче 70 км хире черде, Чөөн Таңды-Уула сынның соңгу эдээнде далай деңнелинден 1005 м бедикте турар[4][5]. Ортаакы точканың координаттары — соңгу делгемниң 51°00’, чөөн узун дуртунуң 94°43’. Чагатай заказнигиниң тургузуунче кирип турар[6]. Кырыныӊ шөлү — 28,6[3] км². Суг чыыр бассейниниң шөлү — 184[3] км².
Ниити характеристикалары
Таңды кожууннуң төп кезээнде Дүрген суурдан чөөн талаже 15 км база Балгазын суурдан барыын талаже 25 км черде турар[6]. Дүвү элезинниг-даштыг, эриктери колдуунда иемдик, чамдык черлери даштыг, чамдык черлери элезинниг, мурнуу-чөөн талазында тулааланчак болгаш чавыс. Эрик шугумунуң узуну барык 20 км чедип турар[7]. Хөлдүң мурнуу-чөөн талазында кара чаңгыс биче Мажалык деп хемчигеш үндүр аккаш, Балгазынның ындында Бүрен хемниң Соя хемче киир агып чыдар[5][8]. Ынчап кээрге, хем Каа-Хемниң бассейнинге хамааржыр[3].
Ихтиофауназы
Хөлдүң ихтиофауназынче дөрт фаунистиг комплекс кирип турар:
• Бореалдыг дус чок даг эдээнде комплекс: анаа гольян, сибирьниң голси, подкаменщик.
• Арктиканың дус чок комплекизи — пелядь.
• Бореалдыг дус-суг оргулааш комплекизи — сөөктүг-балык, шортан, карп, байлаң, шиповка.
• Понтиктиг дус-суг комплекизи — лещ.
Хөлде аныяк балыктар агаарлап, кыштаглаар черлерже көжүп чоруур оруктарны эртип турар. Балык аймааның онза үнелиг болгаш үнелиг болгаш өске-даа тудуп чиир хевирлериниң оолдаар черлери база ол ышкаш балык-кыштаар оңгарлар чок.
Сөөктүг-балык, шортан, пелядь, лещ, карп — Тываның суг фауназынга дүүшпес балыктың хевирлери болгаш оларны хөлде кижи өстүрүп турар. Ынчалза-даа хөлден хем үндүр агып турар болганы-биле, ооң Каа-Хемниң бассейни-биле тудуш болганы-биле ынаар Үстүү Улуг-Хемге турбаан пелядь биле лещтиң киреринге чедирген. Лещ балык тус черниң хевирлеринге (кадыргы, ак-балык, бел, сиг, мыйыт) шыңгыы айыылды тургузуп турар, чүге дээрге оларның үүргенелери-биле чемненир болгаш элээн адааннажылгалыг байдалды тургузуп турар. Хөлге балык тывыжын организастаан, чыл санында балыктаашкыннар 500—700 центнер чедип турар. Балыктың чем баазазының үндезинин кол нуруузунда зообентос, оларның аразында колдуу хирономид, ручейник, подёнка, веснянка болгаш өске-даа курт-кымыскаяктарның личниктери бар.
Кижиниң салдары
Хөлче М54 Енисей федералдыг автотрассадан ээп кээр орук-биле Балгазын суурнуң мурнундан чоруп чедер. Чылдың-на доозуннуг шуурганнар үезинде хөлге кижилер амы-тынындан чарлып турар.
Балыктаашкын талазы-биле федералдыг агентилелдиң 17.09.2009 ч. № 818-ки «Балык ажыл-агый ужур-дузалыг суг объектилериниң категориязын болгаш ында чурттап турар болгаш балык тывыжының объектилеринге хамаарыштырган сугнуң биологтуг курлавырларын тыварының онзагай чүүлдерин тодарадырының дугайында» дужаалы ёзугаар Чагытай хөлдү балык ажыл-агый ужур-дузалыг бирги категорияның суг объектизинге хамаарыштырарын сүмелээн.
Хөлдүң соңгу-барыын эриинде сай, тууйбу бүдүреринге тааржыр болгаш 1,5—19,5 м² шыдалдыг хүрең болгаш кара-хүрең суглуг болгаш үүрмек элезинниг (0,5—2,5 м шыдалдыг каъдының үстүкү каъды) каътташкак каъды бар. Бодап турар курлавырлар-30 млн м3. Кестинген породалар: хөл-аллювиалдыг сайлар элезиннер болгаш элезиннер (күчүзү 0-10 м), колдуунда Чагытай хөлдүң мурнуу-чөөн болгаш соңгу-барыын талазынга нептерээн[1].
Хайгыылы
1995 чылдың июль 17-де Чагытай хөлдүң баазазынга регион ужур-дузалыг 5350 га шөлдүг Чагытай биогидрология заказниги тургустунган. Заказниктиң девискээри бодунче үш километр хемчээлдиг эрик дилиндектиг, Мажалык хемниң унунга беш километр чедир калбарган Чагытай хөл кирип турар[6].
Солун барымдаалар
1994 чылда хөлге Россияның бирги президентизи Б. Н. Ельцин кээп чораан[9]
Демдеглелдер
- ↑ 1 2 3 Инвестиционный паспорт муниципального образования «Тандинский кожуун Республики Тыва» (ru). Администрация Тандинского кожууна. Хынааны 2023 февральдың 12.
- ↑ Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 16. Ангаро-Енисейский район. Вып. 1. Енисей / под ред. Г. С. Карабаева. — Л.: Гидрометеоиздат, 1967. — 823 с.
- ↑ 1 2 3 4 Чагытай (Джагытай-Куль) : [рус.] / textual.ru // Государственный водный реестр : [арх. 15 октября 2013] / Министерство природных ресурсов и экологии Российской Федерации. — 2009. — 29 марта.
- ↑ Советская система разграфки и номенклатуры топографических карт M-46-34 Сосновка. Масштаб: 1 : 100 000. Издание 1981 г.
- ↑ 1 2 Советская система разграфки и номенклатуры топографических карт. M-46-XI Бай-Хаак. Масштаб: 1 : 200 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
- ↑ 1 2 3 Чагытайский (ru). — Информация об ООПТ на сайте информационно-аналитической системы «Особо охраняемые природные территории России» (ИАС «ООПТ РФ»): oopt.aari.ru. Хынааны 2016 апрельдиң 23.
- ↑ Олеся Варламова. Щедрый Чагытай (ru). Государственный лицей Республики Тыва (чедимчок шөлүг — төөгү). Школьный Cектор Ассоциации RELARN. Хынааны 2023 февральдың 12. Архивтээн 2016 майның 7.
- ↑ Советская система разграфки и номенклатуры топографических карт. M-46-XII Балгазын. Масштаб: 1 : 200 000. Указать дату выпуска/состояния местности.
- ↑ Роман Тас-Оол Две половинки одного президента (ru) // «Центр Азии» : газета. — Кызыл, 2009. — 13 июня (№ 23).
Ссылки
- Озеро Чагытай (ru). — Информация об ООПТ на сайте информационно-аналитической системы «Особо охраняемые природные территории России» (ИАС «ООПТ РФ»): oopt.aari.ru. Хынааны 2020 марттың 29.