Чыл
Чыл дээрге, төөгүде хөй кезии культураларда дөрт эргилдениң (час, чай, күс, кыш) чаңгыс катап долу солушканын илереткен үе хемчээли-дир. Хөй кезии чурттарда календарьлыг чыл 12 ай база 365 (азы 366) хонуктан тургустунган болур. Январь 1-ден эгелээш, декабрь 31-де төнер. Амгы үеде чыл октаргайда бөмбүрзектер сылдызын бир долгандыр эргээнин илереткен үе характеристиказы кылдыр база ажыглаттынып турар, ылаңгыя Черниң Хүннү бир долганганын чыл деп санаар[1].
Этимологиязы
Орус дылда "чыл" деп сөс эрги славян *godъ деп сөстен укталган (годъ "үе, чыл"). *godъ деп лексема *goditi-биле харылзаалыг азы укталган чадавас - «өөртүп, хандырар». Ынчангаш эгезинде *godъ колдуунда-ла «болуушкун, таварылга, тааржыр үе» дээн уткалыг турган болгаш чүгле ынчан «ниитизи-биле үе» деп уткалыг ажыглаттынып эгелээн[2].
Тыва дылда "чыл" деп сөстүң укталганы.
Чылдың астрономия болгаш календарь тодарадылгазы
Чылдың астрономия талазы-биле тодарадылгазы янзы-бүрү астрономнуг болуушкуннарының катаптаашкыннарының аразында үеге даянган. Черниң Хүннү эргээнинден тодарадып үндурер. Календарьлыг чылды экономиктиг ажыл-чорудулгазындан хамаарыштырып санаар ужурлуг.
Календарьлыг чыл
Календарьлыг чыл Григорян база юлиан календарьларда 365 хонукка дең болур, а саарзык чылда 366 хонук болур. Ортумаа-биле көөр болза, чылдың узуну григориан календарьда 365,2425 хонук, а юлиан календарьда 365,25 хонук болур.