Чөөн-Хемчик кожууну
Чөөн-Хемчик кожууну — Россия Федерациязында Тыва Республиканың муниципалдыг кезээ.
Административтиг төвү — Чадаана хоорай. Чурттакчы чонунуң саны 19 890 кижи (2017).
Шөлү – 2169,13 км2. Национал тургузуу – тывалар. Шажынчы тургузуу – сарыг шажынчы. Куржаг шагы – MSK+4 (UTC+7).
Ыдык ырызы
Чөөн-Хемчик кожуунунуң ыдык ырызы. Сөзү – Куулар Н. Х., аялгазы – Түлүш Б-М. И.
Буурул Хемчик үе-дүптен агып баткан
Буруңгудан ноян беглер баштап келген
Алызындан төре херээн тургускулаан
Алдыы, Үстүү хүрээлерлиг Чөөн-Хемчик.
Үжүк-бижик төре херээн
Үндезилээн Чөөн-Хемчик.
Алдын-мөңгүн хөмүр-даштыг эртинелиг
Арбай-тараа чалгып чыдар ховуларлыг,
Арат чону ажыл-ишчи, арбын малдыг,
Алдар аттыг маадырларлыг Чөөн-Хемчик.
Маңнык-торгу хээлиг хептиг
Маадыр чоннуг Чөөн-Хемчик.
Черни-дээрни сиртиледир девип турар
Күчүтеннер, арзылаңнар мөгелерлиг
Чүглүг куш дег, чарыштарга эртип келир
Чүгүрүктер чурту болган Чөөн-Хемчик.
Улус-чону чоргаар омак,
Улуг иште Чөөн-Хемчик.
Кожуун сүлдези
Тус чүүл дараазында айтыгда: Чөөн-Хемчик кожуунунуң сүлдези.
География
Чөөн-Хемчик кожууну республиканың барыын талазында турар. Ооң кызыгаары: барыын чүкте соңгу — Барыын-Хемчик кожуун, чүкте — Сүт-Хөл кожуун, чөөн чүкте — Чаа-Хөл кожуун, мурнуу чүкте — Өвүр кожуун. Чериниң шөлү — 6484,56 км².
Төөгүзү
XVIII векте Даа кожууну тургустунган. Кожуунну Чөөн-Хемчик деп 1929 чылда эде адаан. «Дзун» деп сөс моол дылдан «чөөн» деп сөстен илерээн.
Девискээри
Чөөн-Хемчик кожууннуң административтиг төвү — Чадаана хоорай. Кожуунда 11 суму бар.
- Баян-Тала сумузу, төп сууру Баян-Тала;
- Чадаана сумузу, төп сууру Бажың-Алаак;
- Ийме сумузу, төп сууру Ийме;
- Теве-Хая сумузу, төп сууру Теве-Хая;
- Хорум-Даг сумузу, төп сууру Хорум-Даг;
- Хайыракан сумузу, төп сууру Хайыракан;
- Хөндергей сумузу, төп сууру Хөндергей;
- Чыраа-Бажы сумузу, төп сууру Чыраа-Бажы;
- Чыргакы сумузу, төп сууру Чыргакы;
- Элдиг-Хем сумузу, төп сууру Элдиг-Хем;
- Шеми сумузу, төп сууру Шеми.
- Кирсарай арбаны Чадаана хоорайынга хамааржыр.
Сураглыг кижилер
Кожуунга төрүттүнген улус
- Кенденбиль, Ростислав Докур-оолович — Тываның баштайгы тыва композиторларның бирээзи.
- Кенин-Лопсаң, Моңгуш Бора-Хөө оглу — Тываның улустуң чогаалчызы.
- Моңгуш, Маадыр — Тыва Республиканың Арзылаң мөгези.
- Куулар, Алдын-оол Содун-оолович — Тыва Республиканың Начын мөгези.
- Куулар, Чамыяң Сегбеевич — ТАР-ның дөрт дакпыр чемпиону, 1930 чылдар үезинде Арзылаң мөге.
- Моңгуш, Чечен-оол Алексей оглу – хостуг хүреште тыва мөге.
- Байысклаң, Моңгуш Данзын оглу – тыва эки турачы, гвардияның улуг лейтенантызы, комиссар.