Энергия

Хүн Чер кырында амыдыралды хандырып турар энергияның үнген дөзү.

Энергия (бурунгу грек дылдан ἐνέργεια — ажыл, кылдыныг, күш, күчү) — материяның аңгы-аңгы шимчээшкиннериниң болгаш бот-боттары-биле харылзаазын илереткен хемчээл, материяның шимчээшкининиң бир байдалындан өске байдалынче кирип турарының хемчээлин илереткен физиктиг величина.

«Энергия» деп сөстү Аристотель бир дугаар бодунуң «Физика» деп ажылынга ажыглаан, ынчалза-даа ында ол чүгле кижиниң кылып турар ажылынга хамаарыштыр ажыглаттынып турган.

Энергияны демдеглээри

Энергияны Е деп үжүк-биле демдеглээр (лат. energīa — кылдыныг, ажыл, күчү).

Чылыгның хемчээлин илередирде Q деп символ ажыглаар (англ. quantity of heat — чылыгның хемчээли).

Дамчыткан энергияның хемчээли кылдыр ажылды демдеглээрде A деп (нем. arbeit (ажыл) азы W деп символ (англ. work — ажыл) ажыглаар.

Тодаргай үе иштинде энергияның өскерлиишкининиң хемчээли кылдыр күчүнү демдеглээрде W деп символ ажыглап турар.

Телонуң иштики энергиязын илередирде U деп сивол ажыглаар.

Терминниң төөгүзү

«Энергия» деп термин грек ἐνέργεια деп сөстен укталган, бир дугаар Аристотельдиң ажылдарынга «кылдыныг, ажыл» дээн уткаларынга ажыглаттынып турган.

Томас Юнг «энергия» деп сөстү бир дугаар амгы утказынга дүүштүр ажыглаан.

Лейбниц 1686 болгаш 1695 чылдара бодунуң ажылдарынга «дириг күш» (vis viva) деп термин ажыглап турган, ол дээрге, объектиниң деңзизин ооң дүргениниң квадрадынга көвүдеткени деп билип турган, амгы үениң терминологиязының аайы-биле кинетиктиг энергия-дыр.

Маркиза Эмили дю Шатле «Физика ному» (фр. Institutions de Physique, 1740) деп ажылында Лейбництиң идеяларын Виллем Гравезандтиң практиктиг хайгааралдары-биле каттыштырган.

1807 чылда Томас Юнг «энергия» деп терминни «дириг күш» деп терминниң орнунга амгы үеде ажыглаттынып турар утказынга дүүштүр ажыглаан. Гаспар-Гюстав Кориолис ажыл биле кинетиктиг энергияның аразында харылзааны 1829 чылда тодараткан. Уильям Томсон бир дугаар «кинетиктиг энергия» деп терминни 1851 чылдан орай эвес үеде ажыглаан, а 1853 чылда Уильям Ренкин бир дугаар «потенциалдыг энергия» деп терминни ажыглаан.

1918 чылда энергияның кадагалаттынып артары дээрге-ле үениң трансляционнуг симметриязының математиктиг түңнели-дир барымдаалаттынган. Тодаргайлаарга, энергияның кадагалаттынып артары физиканың хоойлуларының үе эртерге өскерилбезиниң чылдагааны-биле кадагалаттынып турар.

Энергияның хевирлери

Механикада потенциалдыг энергия (азы телоларның болгаш оларның кезектериниң боттарының аразында азы даштыкы шөлдер-биле харылзаалашканындан тывылган энергия) база кинетиктиг энергия (шимчээшкинниң энергия) деп ийи энергия дугайында билиишкиннер бар. Оларның түңү долу механиктиг энергия деп адаттынып турар.

Шөлдерниң шупту хевирлери энергиялыг болур: электримагниттиг, гравитациялыг (тыртыжыынкынның) болгаш атомнуг (ядролуг) энергиялар.

Энергия биле ажыл

Энергия дээрге, физиктиг системаның ажыл кылып болгу дег магадылалының хемчээли болур. Чижээлээрге, телонуң долу механиктиг энергиязының өскерлиишкинни сан талазы-биле алырга, телога чоруткан механиктиг ажылдың хемчээлинге дең болур. Ынчангаш энегрия болгаш ажыл сан-биле чаңгыс хемчээл-биле илереттинер.

Хамаарылгалыының тускай теориязында

Энергия биле деңзи

Хамаарылгалыының тускай теориязында деңзи-биле энергияның аразында Эйнштейнниң формулазы-биле илереттинер харылзаа бар:

$E=mc^{2},$

ында $E$ — системаның энергиязы;

$m$ — ооң деңзизи;

$c$ — вакуумда чырыктың дүргени.

Энергияның үндезиннери

Кижиниң энергиязын болгаш чуртталгазын көргүскени.

Энергияның үндезиннерин ийи кезекке чарып болур: ктап тургустунмас болгаш үргүлчү турар. Энергияның катап тургустунмас үндезиннеринге нефть, газ, хөмүр, уран д.о.ө. хамааржыр. Үргүлчү турар үндезиннерге Хүннүң, хаттың, ГЭС-тен алыр энергияларны киирип болур.

Энергияның катап тургустунмас үндезиннери болгаш оларның хемчээлдери

Үндезининиң хевири	Курлавыры, Дж
Термоядролуг энергия	3,6·1026
Ядролуг энергия	2·1024
Нефть биле газтың химиктиг энергиязы	2·1023
Черниң иштики чылыы	5·1020

Энергияның катап тургустунар үндезиннери болгаш оларның хемчээлдери

Үндезинниң хевири	Курлавыры, Дж
Хүннүң энергиязы	2·1024
Далай көдүрлүрүнүң энергиязы	2,5·1023
Хаттың энергиязы	6·1021
Хемнерниң энергиязы	6,5·1019

Демдеглелдер

Литература

• Добиаш А. А. Энергия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
• Паули В. Общие принципы волновой механики. — М.: Гостехтеориздат, 1947.
• Широков Ю. М., Юдин Н. П. Ядерная физика. — М.: Наука, 1972.
• Пономарёв Л. И. Под знаком кванта. — М.: Наука, 1989. — ISBN 5-02-014049-X.
• Алексеев Г. Н. Энергия и энтропия. — М.: Знание, 1978.

Шөлүглер

• Энергия в Физической энциклопедии