Май
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2025 чыл |
Май (лат. mensis Maius — «Майя бурганның айы») — юлиан болгаш григориан календарьлар аайы-биле чылдың беш дугаар айы, бурунгу рим календарь аайы-биле чылдың 3 дугаар айы. Чылдың 31 хонуктуг чеди айының бирээзи. Ортумаа-биле ол бөмбүрзектиң Соңгу чартыында частың адак айы, а Мурнуу чартыында күстүң адак айы болуп турар.
Бойдуста болуушкуннар
Москва кезекте ортумак температура +11,5 °С, эң адаа — +6,4 °С (1918 чылда), эң бедии — +17,2 °С (1989 чылда)[1].
Май айда доңат дүжүп болур, ол үе чодураа чечектелип турары-биле «чодураа соогу» деп база чугаалаар. Чамдыкта хар база чаап болур: майның 8 (2017 чыл), майның 7 (1461 чыл[2], 2014[3]). Майның ийиги чартыында кургаг болгаш изиг агаар-бойдус туруптар[1].
Бир дугаар диңмирээшкин айның эгезинде болур, ортумаа-биле — майның 2, эң эртези — марттың 23 (1915 чыл), эң сөөлгү — майның 31 (1908 чыл). Майда кезек сад үнүштери чечектелип эгелээр: кызырак-кат, вишня, яблоня, слива, хөөрүүс, честек-кат. Хадыңның бүрүлери чазылган соонда бир чедилик эртип турда огородка картошканы тарып болур апаар. Майда дыка хөй ыяштарның бүрүлери частып, чечектер чечектелип эгелээр үе: ландыштар, хадыыр-сарыг, незабудкалар, первоцветтер, чистотел, дээш оон-даа өске[1].
Айның бирги кезээнде айлаң-куш эдип эгелээр, ийиги кезээнде — стрижтер ужуп кээр. Кышкы ижээнден чыланнар, селескелер база чер-суг амытаннары үнүп кээр, ыргак-сээктер көстүп кээр. Аң-меңниң болгаш куштарның хөй кезииниң майда төлденир үези[1].
Төөгүзү болгаш этимологиязы

Май айның адын грек Майя деп бурган адынга тураскаадып тывыскан.
Бурунгу Римге Майя бурганны Майестой деп чер бурганы-биле дөмелээр турган, ооң адынга тураскааткан байырлал база майда болуп турган[4].
Рим шүлүкчү Овидийниң чугаалап турганы-биле, май ай адын улуг улуска тураскаадып maiores деп сөстен алган, а дараазында июнь айның ады iuniores азы «аныяктар» деп сөстен укталган(Fasti VI.88).
Тыва дылда[эдер | вики-сөзүглелди эдер]
Тыва дылда частың адак айын орус дылдың аайы-биле «май» деп адап турар, ынчалза-даа чугаада болгаш литературада «беш ай» деп база адап турар. Ындыг чаңчыл япон болгаш кыдат дылдарда база бар. Чөөн чүк улузунуң санаашкыны-биле он ийи чылдың адын адаан амытаннар аттары-биле база айлар аттарын адап чораан: майны «улу айы» деп адаар. Оон чылдың эргилдезиниң аайы-биле «частың адак айы» деп база адаар. Тожу тывалары чылдың айларын база тускай адаар чаңчылдыг.
Өске дылдарда[эдер | вики-сөзүглелди эдер]

Чех дылда — květen, «чечектелген» деп сөстен. Украин дылда — травень, тодаргайлаарга «оът-сигенниг». Хорват дылда — svibanj чечек (sviba, Cornus sanguinea) адындан. Турк дылда — Mayıs[5].
Байырлалдар
- Майның 1 — Россияда Частың болгаш күш-ажылдың байырлалы («День международной солидарности трудящихся»).
- Майның 3 — Делегей чергелиг Түркизм хүнү.
- Майның 7 — Россияда Радио хүнү.
- Майның 8 — Европада Тиилелге хүнү.
- Майның 9 — Россияда Тиилелге хүнү.
- Майның 12 — Делегей чергелиг эмчи сестралар хүнү; Делегей чергелиг нянялар хүнү.
- Майның 17 — Делегей чергелиг электрохарылзаа хүнү.
- Майның 18 — Делегей чергелиг музейлер хүнү.
- Майның 19 — ССРЭ-ге Пионерия хүнү.
- Майның 21 — Делегей чергелиг октаргай хүнү.
- Майның 24 — Славян үжүк-бижик болгаш культура хүнү.
- Майның 25 — Россияда Филологтар хүнү; Африканың хосталганының хүнү.
- Майның 27 — Санкт-Петербургтуң тургустунган хүнү[6].
- Майның 28 — Россияда Кызыгаар шерииниң хүнү.
- Майның 31 — Россияның адвокатура хүнү; Бүгү делегейде таакпы чок чорук хүнү.
- «Чылып турар» байырлалдар
- Майның ийиги улуг-хүнү — Европаның көвей кезии чурттарында Авалар хүнү.
- Майның сөөлгү улуг-хүнү — Венесуэлада ыяш олуртур хүн.
Демдеглелдер
- ↑ 1 2 3 4 В. Д. Грошев «Календарь российского земледельца (народные обычаи и приметы)», — М: МСХА, 1991, С. 24-25,28. ISBN 5-7230-0074-8
- ↑ Е. П. Борисенков, В. М. Пасецкий «Тысячелетняя летопись необычайных явлений природы», — М: Мысль, 1988, Стр. 296—298, 338. ISBN 5-244-00212-0
- ↑ РИА Новости: Утром в Москве пошёл снег, но к вечеру уже потеплеет. (чедимчок шөлүг — төөгү).
- ↑ Мифологический словарь (чедимчок шөлүг — төөгү).
- ↑ Балтийские и славянские названия месяцев Архивировано 4 ноябрьның 2011 года.
- ↑ День в истории / Основан город Санкт-Петербург (чедимчок шөлүг — төөгү). Президентская библиотека имени Б. Н. Ельцина.
Шөлүлгелер
- Май // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Календарь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. Статья Витковского В. В.