Ондар, Маадыр Алдын-Херел оглу

Маадыр Алдын-Херел оглу Ондар
Төрүттүнген хүнү	1944 декабрьның 20(1944-12-20) (80 лет)
Төрүттүнген чери	Бажын-Алаак, Чөөн-Хемчик кожуун, Тыва автономнуг область[d], РСФСР[d], ССРЭ
Ажыл чери	ТКУ
Альма-матер	ТКУ
Эртем деңнели	кандидат физико-математических наук[d]

Ондар, Маадыр Алдын-Херелович (1944 чылдың декабрь 20-де төрүттүнген) – россия эртемдени, бир дугаар тыва физик-эртемден , Красноярскиниң политехниктиг институдунуң  Кызылда салбырының директору  (1993-1996), ССРЭ-ниң ЭА СС Тывага бир дугаар эртем-шинчилел институду эргелиг Комплексилиг килдисти тургусчуурунга киришкен эртемденнерниң бирээзи,  физико-математиктиг эртемнериниң кандидады, Биомассаны агаар чокка болбаазырадыр бичии-заводту Тывага бир дугаар кылган чогаадыкчы, Хөөмейниң (боостаа ырызы) биоакустиказында ийи үннүң канчаар тыптырының аргазын бир дугаарында тайылбырын кылган шинчилекчи. Тыва Республиканың Дээди хуралының (парламентизиниң) ийи дугаар чыыжының депутады. Бир дугаар класстың Күрүне чөвүлекчизи.

Допчузу

Намдары

Тыва АССР-ниң Дзун-Хемчик районунуң  Бажың-Алаак суурунга  1944 чылдың декабрь 20-де  төрүттунген. Шериг албанын 1963-1966 чылдарда эрткен. Кызылдың куруненин педагогика институдун 1969 чылда дооскан,  в 1981 чылда -  ССРЭ ЭА Химиктиг физиканың институдунуң аспирантуразын дооскан. 1983 чылда кандидат чадалыг эртемден атты камгалаан.

1995 чылдың июнь 26-да «Доцент» деп эртем адын алган. Ажылдап чораан черлери:   Кызылдың курунениң педагогика институду, Красноярскиниң политехниктиг институдунуң Кызылда салбыры,   ССРЭ ЭА СС  Тывага комплексилиг килдизи, Тыва Республиканын Президентизиниң  Удуртулга аппарады, Тыва Республиканын лицей-интернады. Тыванын куруне университеди

Ажыл-чорудулга

Күш-ажыл чорудулгазы

1966 - 1971 чылдар – ККБИ-нуң лаборантызы, физика кафедразызының ассистентизи.

1986 - 1992 чылдар – Тыванын комплексилиг килдизиниң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, лаборатория эргелекчизи.

1993 - 1996 чылдар – Красноярскниң күрүнениң техниктиг университединиң Кызылда салбырының директору.

1997 - 2002 чылдар – Тыва Республиканың Президентизиниң чөвүлекчизи.

2002 - 2004 чылдар – Тыванын күрүне университединиң ниити инженер билиглер Бээр кафедразынын доцентизи.

2005 - 2008 чылдар – Тыва Республиканын лицей-интернадының физика башкызы.

2008 - 2011 чылдар – Тыванын куруне университединин физика кафедразының доцентизи.

2011 - 2015 чылдар – Тыванын куруне университединин физика кафедразының эргелекчизи.

2014 – 2019 чылдар – Тыва Республиканың Дээди хурал (парламент) депутады.

Эртем-башкы ажылының дугайында медээлер

1983 чылда ССРЭ ЭА Химиктиг физиканың институдунга 01. 04. 17. Химиктиг физика, өртениириниң база чазылдырыышкынның физиказы деп эртем уунга хамааржыр «Чангыс- болгаш ийи төптүг нитроксильдиградикалдарнын2-милли-метр чалгыглыг электроннуң парамагниттиг резонансызы» деп темага физика-математикада эртем чадазынга чеддер дээш бижээн диссертацияны камгалап шыдаан.

Делегейге бир дугаарында 81 чангыс топтуг  база 12 ийи топтуг нитроксил радикалдарнын  магнит-резонанс параметрлерин долузу-биле хемчээген, эжешпээн электронуң π-харылзаа дамчыштыр радикал төвунден 12 атом чедир ырап шимчей бээрин, водород харылзаазыннын салдары биле ийи топтуг радикал хевирлиг тургузугну болдунарын көргускен

Академик Ю.П.Цветковтун болгаш х.э.д. О.Я. Гринбергтин (АКШ)  бодалдары биле алырга нитроксилдиг радикалдарның магнит-резонанс параметрлерин долузу-биле хемчээгени ЭПР спектроскопияның эң-чаа D-диапазонче шилчээнин көргускен делегейде бир дугаар ундезин-дөстүг эртем ажылы.

Тываның климат байдалынга таарыштыр биомассаны агаар чокка ажыдар (анаэробная ферментация)  бичи заводту кылган. Ону ажыглаарын «Биомассаны агаар чок ажыдарының ундезини» деп эртем-методиктиг номунда парлаан.

Боостаа ырызы деп ат-биле делегейге билдинген тыва хоомейинин биоакусти-казынын физиктиг ундезинин тургускан. Кижинин чугаазын, ырызын, хоомей үнүн бодунун ажылдап тып алган спектр-коррелляциялыг аргазы-биле шинчилеп көргеш, чангыс кижи ийи үннү канчаар тывылдырып болурун бир дугаарында көргускен. «Хөөмей үннерин шинчилээриниң үндезини» деп башкыларга эртем-методиктиг номну бижээн.

Шулукчу болгаш чогаалчы физик. «Мөнгун тайга кызы» деп балладаны чогааткан. «Ногаан дагның кыйгырыы» деп номун Тывага эртем-шинчилел ажылын сайзырадып база эртем-шинчилел  институдун тургузарынга үүлезин киирген Сибирьниң, Москваның эртемденнеринге тураскаадып бижээн.

2001-2008 чылдарда Гренобльга болган аныяктарның делегей чергелиг эртем ажылдарынын конкурсунга бир тиилекчини, физикада российжи конкурстарнын сес тиилекчилерин Россиянын Национал чыынды командазынче кандидаттар кылдыр белеткээн

ССРЭ ЭА СС  Тывага комплексилиг килдизин, Тыванын куруне университедин,Көдээ ажыл-агый академиязының Тывага көдээ ажыл-агый эртем-шинчилел институдун тургузарынга улуг үүлезин киирген

Эртем ажылдары

50 ажыг эртем болгаш эртем-методиктиг ажылдарны кылган.

Боостаа ырызының биоакустиказында эртем ажылдары

Ондар, М. А. Боостаа ырызын шинчилээрде ажыглаар «үннүг спектрлер» аргазы/ М. А. Ондар, А. С. Сарыглар // РЭА акустикада Эртем чөвүлелиниң сессиязы, Россияның акустиктиг ниитилелиниң XXIV-ку сессиязының материалдарында. Саратов, 12-15 сентябрь 2011 ч. - А. 75-78.

Ондар, М. А. «Сыгыт» үннерин тывылдырар ийи тепкииштиг механизминиң дугайында/М. А. Ондар, А. С. Сарыглар // ТывКУ-нун эртем ажылдары. -Кызыл : РПСТывКУ, 2008.- Үнд 6.- Том.2.- А. 69-73.

Ондар, М. А. Боостаа ырызыңда  кол үннер чалгыгларынның демниг эгелээриниң (синхронизация) дугайында/ М. А. Ондар, А. С. Сарыглар // РЭА акустикада Эртем чөвүлелиниң эртем сессиязы, Россияның акустиктиг ниитилелиниң XXV-ки сессияга ажылдарнын чыындызында. Таганрог, 17-20 сентябрья 2012 ч. - А. 44-46.

Ондар, М. А. Хоомейнин «Сыгыт» стилинге үннерниң тыптырынын тускай онзазы.                               /М. А. Ондар, А. С. Сарыглар // РЭА акустикада Эртем чөвүлелиниң сессиязы, Россияның акустиктиг ниитилелиниң XXIV-ку сессиязының материалдарында. Саратов, 12-15 сентябрь 2011 ч. - А. 73-75.

Ондар, М. А. Тыва боостаа ырызыңың физиктиг бүдүжүнүң дугайында/ М. А. Ондар, А. С. Сарыглар // Төп Азияның болгаш чооку регионарның чоннарының культуразын болгаш төөгүзүн өөренириниң айтырыглары». Чоннар  аразында чергелиг эртем-практиктиг конференцияның материалдарында - Кызыл, 2006. -А. 371-381.

Ондар, М. А. Чугаа, ыры болгаш кижинин чааскаан чангыс уеде ундурген ийи үннерниң спектрлериниң ылгалы / М. А. Ондар, А. С. Сарыглар // ТывКУ-нуң эртем ажылдары.–Үн. 8. - Т. 2. РТ. - Кызыл : РПК ТывКУ, 2010. - А. 110-112.

Ондар, М. А. Боостаа ырызының үннер чалгыгларының удаа-дараа болурунуң хемчээлдери / М. А. Ондар, А. С. Сарыглар // Хоомей (боостаа ырызы) − Төп Азия чоннарының культуразынын онза ховар чуулу». Беш дугаар делегей чергелиг этномузыкологтуг симпозимунуң материалдарында, Кызыл, 2008. - А. 143-158.

Ондар, М. А. Хоомей үннерин сайгарарырының ундезини. Өөредилгеге дуза ному. Кызыл, 2018, 36 арын.

Ийи миллиметр чалгыглыг ЭПР спектроскопияда эртем-шинчилел ажылдары

Ондар М. А., Гринберг О. Я., Лебедев Я. С. 2мм чалгыглыг ЭПР методу биле урелбес азотокистиг радикалдарнын донурган эзилдириглерге магнит-резонанстыг параметрлерин дорт хемчээри //ЖСХ. № 4. −1981. −А. 39-43.

Ондар М. А., Мышкин Л. Н., Гринберг О. Я.  2,2,6,6 –тетраметилпиперизолодуруунда урелбес чаа радикалдар − 4. //Изв. АН СССР, сер.хим. № 2. − 1982. −А. 47-51.

Ондар М. А., А. А. Дубинский, О. Я. Гринберг, Я. С. Лебедев. 2мм чалгыглыг ЭПР методу биле ийи төптуг нитроксилдиг радикалдарның магниттиг параметрлерин тывары  //ЖСХ, № 4. −1981. — А. 27- 33.

Ондар М. А., О. Я. Гринберг, А. А. Дубинск А. Я., Шестаков Я.С 2мм чалгыглыг ЭПР спектроскопия болгаш нитроксильдиг радикалдарнын магнит-резонанстыг параметрлери.  //Химиктиг физика, № 1. −1982.− А. 19-28.

Тайылбырлар