Тыва Республиканың национал музейи

Тыва Республиканың национал музейи

Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг национал музейи — Тыва Республиканың төөгүзүнде бирги музей, албан ёзузу-биле 1929 чылдың май 13-те үндезилеттинген.

Музейниң коллекциязында скифтерниң алдыны

Минниханов Рустам Нургалиевич Тыва Республиканың национал музейинге аалдап чораан

Музейниң баштайгы директору Владимир Ермолаев болуп турар ол Тываның төөгү-культура салгалын камгалап арттырарынга улуг рольду ойнаан республикага баштайгы фотолетописец болуп арткан.

Алдан-Маадыр аттыг национал музей бо хүнде Кызылдың төвүнде Кочетов, Титов база Ленин кудумчуларының белдиринде улуг ак бажың-дыр. Ол республикада кол культура-өөредилге төптериниң бирээзи болуп турар. Музейде ам ийи экспозициялыг каът бар, ында тыва чоннуң барык бүгү төөгүзүн культуразын бурунгу үеден бо хүннерге чедир көргүскен.

Төөгүзү

1929 чылдың май 13-Те Тыва Арат Республиканың күрүне музейи (ТАР) тургустунган, ооң директорунга Владимир Петрович Ермолаев томуйлаткан.

1942 чылдың март 26-да ТАР-ның күрүне музейинге 1883-1885 чылдарда феодалдыг дарлалга удур тура халышкан 60 маадырларга тураскаадып, Алдан-Маадыр деп атты тывыскан. 1956 чылда бүгү Россияның музейлер делгелгелерин деңнээр талазы-биле мөөрейиниң түңнелдери-биле Тыва автономнуг областьтың музейин тергииннерниң бирээзи деп үнелээш, I чергениң диплому-биле шаңнаан. 1985 чылда Тыва Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында деп экспозиция РСФСР-ниң музейлер көрүлдезинге 1-ги чергениң диплому-биле демдеглеттинген.

1986 чылда Ленинградка ССРЭ-ниң улустарының этнографиязының күрүне музейинге «Енисей төрүттүнүп турар Черге» деп улуг делгелгени организастааны, аңаа тыва чоннуң материалдыг болгаш сагыш-сеткил культуразының эдилелдерин көргүскен. 1997 чылдың ноябрьда Антверпен (Бельгия) хоорайга бистиң музейивистиң «Азияның төвүнде түрк дылдыг чоннарның Хамнаашкыны» деп делгелгези ажыттынган, сөөлзүреди (1998 ч.) Венага (Австрияга) Болгаш Бременге (Германияга) делгеттинген.

2007-2008 чч.бистиң музейниң фондуларындан «Аржаан-2» деп археологтуг коллекция «Алдын грифон Демдээ-биле " Деп Делегей чергелиг делгелгеге делгеттинген. Берлин, Гамбург болгаш Мюнхенге (Германия) скифтерниң хааннар хөөрлери». 2008 чылдың февраль 7-де музейниң чаа үш каът оран-савазының байырлыг ажыдыышкыны болган. 2008 чылдың ноябрь 2-де «Тываның хааннар Шынаазының Эртинелери " деп делгелгениң ажыдыышкыны болган. Бүгү Делегейде билдингир тываның хааннары Шынаазында сенсациялыг археологтуг казыышкыннардан онзагай алдын эдилелдер кирген Аржаан-2 деп хааннар базырыы Бо делгелге-Тыва республиканың кол брендилериниң бирээзи. 2010 чылдың майдан 2011 чылдың февральга чедир Ада — Чурттуң Улуг дайынының Төп музейинге (Москва, Поклонная гора) «Тыва Арат Республика-шупту Чүве Ниити Тиилелгеге! " деп делгелгени делгээн."Улуг Тиилелгениң 65 чыл оюнга тураскааткан. Бо делгелгениң түңнелинде Тр-ниң Национал музейин Россияның Организастыг комитеди Тиилелге ада-Чурттуң Улуг дайынынга 1941-1945 чылдарда Тиилелгениң 65 чылы тураскаалдыг медаль-биле шаңнаан.музей 2010 чылдың ажылының Түңнели-биле «Тыва республиканың культуразының Тергиин албан чери» болган. 2011 чылда Тр-ниң Национал музейи «Чылдың Музейи " Деп Регионнар аразының конкурузунга тиилекчи болган. Мурнуу Сибирь» 2011 " күрүне музейлериниң аразынга Болгаш Гран-При алган.

2012 чылдың декабрь 20-те «Москваның Музейинге» «тываларның Чаңчылчаан культуразы болгаш амыдыралы»деп делгелгевистиң байырлыг ажыдыышкыны болган. 2013 чылдың апрельден Эгелеп Бо делгелгени Москва областың Мытищениң төөгү-уран чүүл музейинге делгээн. 2013 чылда музей 2 каттышкан делгелге төлевилелин чедиишкинниг боттандырган:» Тываның болгаш Хакасияның уран чүүлүнде Национал идеялар " (Хакас музей-биле кады им Л. Р. Кызласова) болгаш «Мурнуу Сибирьниң Чоннарының Чаңчылчаан культуразы» (Хакас болгаш Минусинскиниң им. Мартьянова Нм

2013 чылда Тыва республиканың национал музейи музейниң 2 эң улуг ниитилежилгелериниң коллективтиг кежигүнү апарган: делегейниң музейлер Чөвүлели (ИКОМ) болгаш Россияның музейлер Эвилелиниң.

2013 болгаш 2015 чч.Тыва республиканың национал музейин «Россияның Культуразының Башкарыкчы албан черлери»деп национал реестрже киирген.

2014 чылдың сентябрьда бүгү-Россияның каасталга-этика болгаш улусчу уран чүүл музейинге (Москва хоорай) Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чыл оюнга тураскааткан байырлалдар аайы — биле РГО-нуң адаа-биле Тыва-Үениң маңында деп делгелгени каасталга-этиктиг уран Чүүл Музейи, Российжи этнографтыг музей, Кунсткамера болгаш материалдыг культура төөгүзүнүң Институду-биле кады организастаан. 2014 ч. — «Чылдың Музейи» деп регионнар аразының конкурузунуң «Делгелге төлевилели» болгаш «культура салгалының Музей — эртинези " номинацияларга Тиилээн. Мурнуу Сибирь-2014».

2015 чылдың апрельде РФ — Тиң камгалал Яамызының Чепсектиг Күштериниң Төп музейинге (москва хоорай) «Тыва-фронтуга! " деп делгелгени организастаан.", 1941-1945 Чылдарда Ада-Чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 70 чыл оюнга тураскааткан »

2015 чылдың майда Россияның камгалал сайыды С. К. Шойгунуң 60 харлаан юбилейинге Чадаана хоорайга Шойгуларның Өг-бүлезиниң Бажың-музейин ажыткан.

2015 ч. — «Тиилелге Музейи! " номинацияларга Тиилелге.» база «музей-эртине "деп регионнар аразының мөөрейиниң" Чылдың Музейи. Мурнуу Сибирь-2015».

Музейниң бирги директору Владимир Петрович Ермолаевтиң дугайында төлевилелди боттандырган Бүгү — Российжи Төөгү-литература премиязының Кадагалакчылары номинацияга 2015 чылда Тускай шаңнал.

2016 чылдың сентябрьда Бурятия Республиканың национал музейинге (Улан-Удэ хоорай) «скиф-сибирь аңнар стилиниң Делегейи: культураларның диалогу» база Забайкалье чоннарының Этнографтыг музейинге (Улан-Удэ хоорай) «Надя Рушеваның Графиги» деп делгелгелерни ажыткан.

Экспозиции

• 

  Скиф алдыннар

• 

  "Аржаан-2"деп хаанның базырыындан хаанның болгаш кадынның каасталгалары

• 

  "Аржаан-2"деп хаанның базырыындан хаанның болгаш кадынның каасталгалары

• 

  "Аржаан-2"деп хаанның базырыындан хаанның болгаш кадынның каасталгалары

• 

  "Аржаан-1"деп хаан базырыындан тывылган аъттың дериг-херекселиниң кезээ

Музейниң фонд шыгжамыры

Музей чыылдазын тургузарынга, кадрларны белеткээринге ССРЭ-ниң эртемнер академиязы, даштыкы чурттар-биле культурлуг харылзаа Бүгү Эвилелдиң ниитилели (ВОКС) болгаш ССРЭ-ниң элээн каш музейлери улуг эртем болгаш материалдыг дузаны чедирип турганнар. Күрүне Эрмитажы, Орус музей, Зоология музейи, Эртемнер академиязының Минералогия музейи 1930 чылдарда тыва музейге ховар экспонаттарны белекке берген. Оларның аразында XVIII в.орус болгаш барыын европейжи чурукчуларның чуруктар коллекциязы, шаажаңдан кылган уран кылыглар, минералдар болгаш палеонтологтуг экспонаттар коллекциязы, а ол ышкаш оорга сөөгүнүң, курт-кымыскаяктарның каш он экземплярлары бар.

Тыва национал музейниң фондуларында республиканың чоннарының төөгүзүн экономиказын культуразын крайның бойдузун шинчилээр эге дөстер болур коллекциялар шыгжаттынган

Музейниң бир улуг коллекциязы археологтуг, ооң материалдары Тываның төөгүзүнүң аңгы-аңгы үелеринге хамааржыр, баштайгы амыдыралдың общиналыг тургузуундан эгелээш, XVIII вектиң ортаа үезинге чедир.

Музейниң эң — не улуг коллекциязы-XIX вектиң төнчүзүнде база XX вектиң бирги чартыында этнографтыг материалдар.оларга: ыяштан болгаш демирден кылган бажың херекселдери, хөмден кылган янзы-бүрү кылыглар, идик-хеп, тыва хамнаашкынның болгаш сарыг шажын чүдүлгениң чүдүлге эдилелдери хамааржыр.

Музейниң этнографтыг коллекциязында чаңчылчаан угулзалар болгаш угулзалар-биле каастаан чаңчылчаан техникада кылган дыка хөй эдилелдер чаңгыс экземплярда билдингир музейниң фондуларында тыва национал идик-хептиң коллекциязы кадагалаттынып Чыдар ында Тывага Манчы үезиниң дүжүмет идик-хеви улуг сонуургалды болдуруп турар.

Чүдүлге коллекциялары онза солун: хам болгаш буддизмниң атрибуттары. Буддийжи коллекция колдуунда 1929 чылда Тыва Арат Республиканың удуртулгазының (ТАР-ның) шажынга удур политиказының түңнелинде оларны үрегдээн Тывада буддийжи хүрээлерден хавырган чүдүлге эдилелдеринден тургустунган. Төвүт (оларның аразында Ганжур, Данжур) болгаш эрги моол дылдарда бижимелдер болгаш ксилографтар чыындыларының чыындызы байлак болгаш ужур-уткалыг, төвүт шинчилекчилерге, моол шинчилекчилерге эртем ужур-дузалыг.

Музейниң хамнар коллекциязын четчелээринге төөгү эртемнериниң доктору хам шинчилекчизи эртемден М.Б. Кенин-Лопсанның киирген үлүг-хуузу канчаар-даа аажок улуг делегейниң хамнар салгалдарының элээн кезии болур XIX — XX вв.эгезинде хамнарның онзагай фондузун ол чыып алган. 1994 чылда М.Б. Кенин-Лопсанга делегейде чүгле 3 кижи бар американың хам шинчилелдериниң фондузунуң «Хамнаашкынның дириг эртинези» деп хүндүлүг атты тывыскан. Бо коллекцияны Даштыкы Чурттарга Австрияга Бельгияга Германияга Төп Азияның түрк дылдыг чоннарының Хамнаашкыны деп делгелгеге каш удаа делгээн

Тыва музейден православ эдилелдер коллекциязы ыдыктыгларның чураан иконалары-биле, плащтан, бурганның бараалгакчыларының хеви-биле, хүрээниң номнары-биле болгаш өске-даа шажынчы демдектер-биле көргүскен.

Музейниң документ-бижиктиг фондузун ТАР-ның төөгүзүнге хамаарышкан шын бижимел бижиктер болгаш парлалга дөстери тывада партизан шимчээшкининиң төөгүлүг документилери тургузуп турар

Бойдус килдизинге тываның флора болгаш фауназының талазы-биле фондулуг материалдар (гербария болгаш тулуптаан чүүлдер), а ол ышкаш казымал байлактарның үлегерлери хамааржыр. Тываның чурт шинчилекчизи, тыва музейниң баштайгы директору В. П. Ермолаевтиң фотонегативтер коллекциязын тыва музейниң алдын фондузу деп адаар. 45 чыл дургузунда ол тускай программа-биле Тываның бойдузун, амыдырал-чуртталгазын, ажыл-ижин, үндезин чурттакчыларның ус-тывыжын, бистиң республикавыстың күрүне болгаш хөй-ниити амыдыралында янзы-бүрү болуушкуннарны доктаамал чурукка тырттырып турган. Ында 4356 фотонегативтер бар.

Музейге келгеннер аныяк чурукчу Надя Рушеваның чогаалдары-биле а ол ышкаш ооң ачазы база дагдыныкчызы чурукчу каастакчы Николай Рушевтиң музейге өөнүң ишти Тываның бирги балериназы Наталья Ажыкмааның дамчытканы ажылдары-биле таныжар аргалыг

Музейниң фонд хуралының үндезининге тыва музейниң доктаамал экспозициязын тургузуп музейден дашкаар көжүп чоруур янзы-бүрү делгелгелерни организастаар

2009 чылдың төнчүзүнде музейниң фондуларында чүүлдер бар: ниитизи — биле: 117789 берәмек, оларның иштинде: 99155 кезек — кол фонд, 18634 кезек-эртем-дузалал материалдары.

Салбыр музейлери

Кочетово суурда төөгү-мемориалдыг комплекс

Кочетово салбыры улусчу музейниң баазазынга 1979 чылда тургустунган, а 1981 чылда ону Тываның республика чурт-шинчилел музейиниң салбыры кылдыр төөгү — мемориалдыг комплекс кылдыр эде тургускан. Музейниң филиалының эртем концепциязын Е. Ш. Байкара болгаш М. Б. Кенин-Лопсан ажылдап кылган. Музей эгезинде с К Кочетов партизан отрядының штаб-квартиразы турган бир бичии бажыңга турган Филиалдың бирги эргелекчизи А. Х. Оюн турган, үр чылдарда филиалды Тыва республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы В. Е. Оюн эргелекчилээн.

Туран хоорайда Сафьяновтар аттыг Музей

Туранда музей ооң мурнунда төөгү-революстуг музей эрге-байдалдыг турган. Экспозиция Е. Ш. Байкараның планы-биле тургустунган. Музейге баштайгы экспозицияларны М. ВУ. Селина тургускан, ол РСФСР-ниң алдарлыг башкызы, төөгү башкызы.

Амгы үеде музейни Тыва республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Татьяна Евгеньевна Верещагина эргелекчилеп турар Филиалдың эргелекчизиниң ажыл-чорудулгазының ачызында музей регион музей форумнарынга, ол ышкаш Красноярскиде эртип турар делегей чергелиг мөөрейлерге киржир

Сафьяновтарның өг-бүлезиниң ук-төөгүзүнүң призмазын таварыштыр сибирь деп делгелгени чурукчулар В. Елизаров болгаш П. Езиндеев каастааншаңналдарны Сорос фондунуң төлээлери бедии-биле үнелээн Сибирьниң төөгүзүнге тураскааткан музей конкурузунга Музей-филиал Сорос Фондузунуң грантызын алган 2002 чылдың апрель 4-те туран музей-филиалга район Хуралының шиитпири-биле Орус садыгжылар-үлетпүржүлер Аймааның төлээлериниң бирээзи Сафьяновтарның адын тывыскан.

Политиктиг шаажылал төөгүзүнүң музейи

«Мемориал» ниитилелдиң кежигүннери база Монгуш Борахович Кенин-Лопсанның башкарыкчы ажылдакчызы 1994 чылда Тывага Политиктиг шаажылалдың төөгүзүнүң музейин ажыткан. Эгелээшкин "чоннуң дайзыннары"деп адаар уругларга хамааржыр.

Музей политиктиг террор үезинде ТАР-ның НКВД тускай комендатуразы турган төөгүлүг бажыңны ээлеп турар ылап-ла маңаа ТАР-ның чамдык удуртукчуларын дорамчылаан, «правооппортунистиг япон контрреволюстуг сүлчээ дугайында» деп адаар чүвеге киржириниң дугайында херек көргүзүглерни олардан үндүр соп алыр турган. Бо бажыңга республика төөгүзүнде эң-не улуг «адар-боолаар» херектер фабрикировкалап турган.

Музейниң фондуларында ТАР-ның удуртукчуларының (репрессия кампанияларының кол организаторларының болгаш күүседикчилериниң-даа, оларның когаралдарының-даа, республиканың хөй-ниити ажылдакчыларының-даа, истеп-сүрүүшкүнге таварышкан тар-ның бөдүүн хамаатыларының болгаш ТАР-ның девискээринге доктаамал чурттап турган ССРЭ-ниң хамаатыларының, а ол ышкаш дайын соонда (совет) үеде тывага политиктиг террорнуң когарааннарының фото-чуруктарының байлак коллекциязы кирип турар. Бо хүнде музейниң шак ынчаар чыгдынган фотоколлекциязында ниитизи-биле 1000 санныг шыгжамыр бар.

Фондунуң аңгы кезээн репрессияга таварышканнарның хуу эт-херекселдери тургузар (шыгжаарының 20 эге хемчээ чедир).

Музейде республиканың реабилитация эрткен чурттакчыларының аттарын ол ышкаш бодунуң агартылгазын ам-даа манап турарларның аттарын бижээн тускай картотеканы чорудуп турар

Чадаана хоорайда Буян-Бадыргы аттыг төөгү-чурт-шинчилел салбыры

Чадаана хоорайда улусчу музейниң баазазынга 1992 чылда Тываның Алдан-Маадыр аттыгчурт-шинчилел музейиниң салбыры кылдыр тургустунган. Ону Тыва күрүнениң үндезилекчизи Тываның көскү күрүне ажылдакчызы Монгуш Буян-Бадыргының ады-биле адаан.

Музей херээниң хоочуну Е.Ш. Байкараның төлевилели-биле фондулар килдизиниң эртем ажылдакчызы Л. К. Кууларның болгаш филиалдың эргелекчизи В. К. Пюрюннуң киржилгези-биле чаа филиалдың экспозициязын тургускан. Консультантылар М. Б. Кенин-Лопсан болгаш К.Т. Аракчаа болган. Уран монтажты В.Елизаров биле П. Изындеев кылган.

Музейниң ажыл-чорудулгазында эң-не чугула үе-чадаларның бирээзи Россияның онза байдалдар яамызының тургустунганындан бээр чыл болган юбилейинге тураскааткан музей өрээли 2003 чылда ажыттынганы.

Бөгүн музей-филиал им Чадаана хоорайда Буяна Бадыргы культураның чурт-шинчилел ажылының ёзулуг төвү болгаш сагыш-сеткилдиң болгаш материалдыг өнчүнүң кадагалакчызы.

Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр суурда төөгү чурт-шинчилел музейи

Филиал создан по решению исполкома Алдан-Маадырского сельского Совета по инициативе местных жителей.

Музейниң экспозициязы 4 залга турар, ында тыва этнография, 60 маадырларның тура халыышкыны, дайын болгаш күш-ажылдың хоочуннары, Социалистиг Күш-ажылдың Маадырлары, интернационалчы дайынчылар, Сүт-Хөл кожууннуң улус ажыл-агыйының мурнакчылары бар.

Музей сумунуң кожуунунуң республика чергелиг хемчеглеринге киржип турар төөгүнүң болгаш культураның тураскаалдарын камгалаар талазы-биле ажылдар четчир деңнелде чоруттунуп турар.

«Хааннар Шынаазы» деп төөгү-культура музей-заповедниги

1998 чылдан 2003 чылга чедир Герман археологтуг институттуң (Берлин) болгаш Күрүне Эрмитажының (Санкт-Петербург) кады кылган археологтуг экспедициязы профессор Герман Парцингерниң, доктор Анатолий Наглерниң болгаш Константин Чугуновтуң удуртулгазы-биле Тыва Республикада Бии-Хем кожуунда хааннар Шынаазында эң улуг базырыктарның бирээзин шинчилээн. Даш тудугнуң диаметри казыышкыннар мурнунда 80 м, а бедии — 2 м чедип турган.

Базырыктан делегейниң эң бай оорлаттынмаан скиф хааннарының хөөржүдүлгелериниң бирээзи тывылган. Ында 6000 ажыг алдындан (20 кг ажыг) скиф-сибирьжи аң стилинден кылган шедеврлер тывылган. Шынап-ла, Аржаан-2 базырыктың тывыжы сенсациялыг апарган, Чүге дээрге Аржаан-2 базырык скиф үезиниң бир дугаар үптеттинмээн хаан базырыы апарган. Ынчалдыр базырыктың казыышкыннары эрте скиф үезиниң көшкүн культуразының дугайында билиглерни элээн немээн.

Казыышкын черин мөңгежидер, культура-төөгү салгалының объектизи кылдыр арттырар ужурлуг турган. Ол сорулга-биле тыва республиканың культура Яамызы комплексти музеефикастаарын дораан планнап алган Казыышкыннар авторлары хөөржүдүлге-сактыышкын комплекизиниң шупту чугула тургузукчу кезектерин ооң иштинде даш херимни катап тургузуп база чаартып кылган Базырыктың ханы чевеглерин болгаш оңгарын плиталар-биле шып каан. Ынчап кээрге ам шагда магалыг-чаагай базырыктың орнунга даш плиталардан эвээш эвес улуг тудуг тыптып келген аңаа базырыктың бүгү кол кезектери кадагалаттынып арткан ол чүүл экскурсоводтарның ажылын дыка чиигедип экскурсияларга көскү байдалды берип турар

Ынчалдыр 2004 чылда «Хааннар Шынаазы төөгү-культура музей-заповедниги»Деп күрүне албан чери тургустунган. 2011 чылда эде тургузуушкун аргазы-биле Күрүнениң бюджет албан чериниң эргезинче «Тыва республиканың Национал музейи»дамчыткан. 2019 чылда "тыва республиканың Национал музейи «күрүнениң бюджет албан чериниң» хааннар Шынаазы «Төөгү-культура музей-заповедниги»деп салбыры кылдыр бадылаттынган.

Ам базырыктың орнунда скиф темалыг ажык дээр адаанга музейни тургузуп күзелдиг кижи бүрүзүнге экскурсияларны эрттирип турар Россияның болгаш даштыкы чурттарның туристери ол ышкаш тус черниң чурттакчылары тураскаалдың кол аалчылары болуп турар.

Коллекциялары

Археологтуг

Национал музейниң археология фондузунда археологияның баштайгы ниитилел тургузуундан ЭГЕЛЭЭШ XVII векке чедир эт-херекселдерин шыгжап турар

Б.э. чедир IX—VII вектерге чедир хааннар Шынаазы деп адаар девискээрге шинчилеттинген эрте—скиф үезиниң тураскаалдарының материалдары музейге келген эртемденнерниң болгаш аалчыларның улуг сонуургалын оттуруп турар. Аржаан болгаш Аржаан-2 базырыктарындан материалдар ТР-ниң национал музейиниң онзагай экспонаттары болуп турар. Олар делегейге сенсация болу берген.

Аржаан-2 базырыктан тывылган алдын каасталгалар тываның бурунгу көшкүн чоннарында эң бедик деңнелдиң ювелир мергежилиниң барын көргүскен.

Геральдика

Геральдика коллекциязында шаңналдардан аңгыда тыва Арат Республиканың орденнери медальдары болгаш демдектери шыгжаттынган

Шаңналдар коллекциязының бир онзагай кезээ Тыва Арат Республиканың орденнери медальдары болгаш демдектери оларның аразында: 7 Ленин ордени, 1 Кызыл Сылдыс Ордени, 3 ТАР ордени, 1 ТАР-ның Күш-ажыл ордени. Ооң шаңналдары музейге 1976 ч.чок апарган соонда (1973 ч.) шыгжаттынган улуг мемориалдыг коллекцияның кезээ болур.

Каасталга-эт-херексел кылыр уран чүүл

Мөңгүн, хүлерден, үнелиг даштар-биле кылган эдилелдер национал музейниң каасталга-этиктиг уран чүүлүнүң коллекциязы болур.

Фонда ус-шеверлерниң ус-шеверлериниң мөңгүн чес демир ыяштан чазаан национал хээлер болгаш угулзалар-биле шеверлеп каастааны үнүш каасталгазы колдаан материалдар шыгжаттынган.

Бойдус эртем коллекциязы

Ол коллекцияда таксидермист Иван Матвеевич Путинцевтиң кылганы тулуптаан дүрзүлери шыгжаттынып чыдар Оон аңгыда мында гербарийлерниң, а ол ышкаш ажыктыг казымалдарның улуг банкызы чыгдынган. ТР-ниң НМ-ниң бойдус-эртем фондузу үзүктел чок немежип турар.

Коллекцияда Тываның флоразының болгаш фауназының талазы-биле материалдар, ажыктыг казымалдарның үлегерлери, үнелиг өлүк-үнүш аң-меңиниң кежи шыгжаттынып чыдар.

Уран чурулга болгаш графика

Бо коллекцияда тыва болгаш орус чурукчуларның чуруктарын чуруп көргүскен чуруктар шыгжаттынып чыдар Оон аңгыда БО фондудан музейге 1930 чылда Күрүне Эрмитажының болгаш Орус музейниң белекке бергени XVII—XX вв орус болгаш барыын европейжи чурукчуларның чуруктарын тып ап болур. Ол дээрге ТР-ниң ационал музейиниң чурулга болгаш графика деп коллекциязының баштайгы эдилелдери-дир. Ол чуруктарның аразында Айвазовский, Шишкин дээш оон-даа өске чурукчуларның ажылдары бар.

В фонде хранится классика тувинской живописи. Произведения местных тувинских художников, таких как: Ланзы С. Н., Дёмин В. Ф., Протасов Л. Д., Рушева Н. Н., Тас-оола В.Л., Салчака И. Ч. Чооду М. Ч., Саая С. Ш., Суздальцева Г. С., Тор лука Г.Л., Левертовская Т. Е., дээш оон-даа өске.

Фондуда Надя Рушеваның графигин көргүскен.

Шажын-чүдүлге

Сарыг шажын талазы-биле коллекция 1945 чылда хүлээп алдынган, ында 500 ажыг эдилелдер бар. Ийиги улуг коллекция 1960 ч. июньда келген.

Ол коллекцияларның составында: буддийжи бурганнар чураан статуэткалар, тханкалар — буддийжи иконалар, судурлар — төвүт номнар, буддист хөгжүм херекселдери кирип турар.

Үшкү коллекция — Ганджур — Будданың сөстери бар төвүт сөзүглелдерниң чыындызы. Кунгуртуг суурнуң чоогунда куйдан 1971 чылда тывылган.

Будда Шакьямуниниң бир статуэтказының (улуг хемчээлдиг) иштинге хөй чылдарда кадагалаттынып турган чажытты ажыдары сенсация болган. Статуэтканың бажында реставрация ажылдарының түңнелинде 36 буддийжи реликвия тывылган, олар боттарының онзагай үнези болгаш ыдыктыы-биле хамыкты кайгаткан. Ол реликвияларның назы-хары муң хире, оларны ораап каан саазындан танып каар аргалыг болган.

Хамнар коллекциязы музейниң культ коллекциязында база чугула черни ээлеп турар.

60 чыл дургузунда, 1944 чылдан тура, музейниң эң — не чугула коллекцияларының бирээзи — xix-XX вектиң эгезинде хамның атрибуттары тургустунуп келген.

Ооң хөй кезиин төөгү эртемнериниң доктору чурт шинчилекчизи этнограф М. Б. Кенин-Лопсан чыып алган.

1997—1993 чылдарда даштыкы чурттарга: Австрияга, Бельгияга, Германияга делгеттинген бистиң музейивистиң «Төп Азияның түрк дылдыг чоннарының хамнаашкыны» деп делгелгези хөй-ниитиниң улуг резонанын болдурган.

Православ шажынның атрибуттарының культ коллекциязы эвээш-даа болза бодунуң онзагай составы-биле музейниң чыындыларының аразынга төлептиг черни ээлеп турар

Коллекцияда совет күрүнениң талазындан шажынга удур идепкейлиг политика чоруп ТУРГАН XX вектиң ортан үезинде Туран хүрээзинден хавырган шажынчы эдилелдер бар.

Коллекцияның эң солун чүүлдериниң бирээзи Христостуң орнукшудулгазының сценазын көргүскен плащница болур.

Скульптура

Биче пластиканың скульптураларының эң байлак коллекциязы национал музейниң фондуларында кадагалаттынып чыдар. Агальматолит серпентинит болгаш ыяштан кылган скульптуралар тыва даш чонар уран чүүлдүң үндезилекчилериниң үнелеп четпес ажылдары болур: М. Х. Черзи, Д. Окаанчык, Х. К. Тойбу-Хаа, Р. А. Аракчаа, Х. Хуна, Б. С. Байынды.

Фото-чуруктар болгаш фоточурук фондулары

Тываның төөгүзүн шинчилээринге Тыва Республиканың национал музейиниң бирги директору Владимир Ермолаевтиң фотонегативтери улуг үнелиг Фотофонд 4 муң ажыг санныг. Эрткен үениң документилери XX чүс чылдың эгезинде болгаш Тыва Арат Республиканың үезинде дыка хөй төөгүлүг болуушкуннарны болгаш барымдааларны демдеглээн. Бөгүн олардан тыва чоннуң эрткен төөгүзүн болгаш Тывада социал-экономиктиг үндезин чаартылгаларны билип ап турар бис

Этнографтыг

Этнографтыг коллекцияда XX вектиң бирги чартыында турар чүвелер кирип турар. Соөлгү үеде фондуларже XIX чүс чылдың эт-херекселдери база кирип эгелээн. Ол дээрге ыяштан кылган бажың херекселдери, кештен янзы-бүрү кылыглар, идик-хеп, чүдүлге херекселдери: сарыг шажынчы, хам, православ чүдүлгелер.

Ол фондунуң дыка хөй эдилелдерин (хөгжүм херекселдери, аптара (аптаралар), кештен кылган эдилелдер (идик-хеп, сапык дээш янзы-бүрү савалар) янзы-бүрү өңнүг чуруктар, хээлер болгаш аппликация-биле шып каан.

XVIII чүс чылдың ийиги чартыында — XX вектиң эгезинде Тываның төөгүзүнде Манчы үезиниң национал болгаш дүжүмет идик-хевиниң коллекциязы онза сонуургалды тургузуп турар.

Удуртулгазы

1. Владимир Петрович Ермолаев (1928—1934 гг.)
2. Любовь Колчановна Самбукай (1934—1935 гг.)
3. Даниил Баткарович Данзын-оол (1939—1944 гг.)
4. Седип-оол Токпак-оолович Танов (1945—1946, 1948—1950 гг.)
5. Эмилия Николаевна Щенникова (1955—1958 гг.)
6. Донгак Хорун-ооловтч Таржаа (1963—1966 гг.)
7. Монгуш Лааевич Делег (1966—1973 гг.)
8. Николай Монзуй-оолович Конгар (1975—1982 гг.)
9. Татьяна Иргитовна Соднам (1982—1985 гг.)
10. Тамара Чаш-ооловна Норбу (1985—1989 гг.)
11. Апыш Дыртый-ооловна Дамдынчап (1989−1994 гг.)
12. Доржу Монгушович Ак-Кыс (1994—2001 гг.)
13. Анатолий Степанович Комбу (2001—2008 гг.)
14. Виктор Сергеевич Чигжит (2008—2016 гг.)
15. Бичелдей Каадыр-оол Алексеевич (с 2017 г.)

Демдеглелдер

Литература

• Тувинская правда 2010 год 25 февраля.
• История музейного дела в Туве. Автор Анна Дыртык-оол, к. и. н., 2007
• Юбилейный альбом «Национальный музей им. Алдан-Маадыр Республики Тыва». Кызыл, 2014 г.
• Музейное строительство Тувы в составе Российской Федерации. Автор Анна Дыртык-оол, 2009 г.