Тываның төөгүзү

Тываның төөгүзү — Алдай-Саян чуртун эжелей чуртаан тыва чоннуң төөгүзү.

Эң эртеги үелер. Даш век

Алдай-Саян девискээринге дөрт аңгы кижи төрелгетени чурттап турган. Ол болза Эректус (лат. Homo erectus), Денисов кижи, Неандертал кижи (лат. Homo neanderthalensis), Амгы үенин кижизи (лат. Homo sapiens). Кижи төрелгетени Африкадан үнген. Шаг шаанда аңгы-аңгы дүрзүлүг, хевирлиг кижилер чурттап чораан. Амгы үеде чүгле Homo sapiens деп хевири арткан. Ол үеде чурттап турган кижилериниң чурталгазын археология материалдарындан билип аап болур бис.

Эң эртеги үе-даш век (Палеолит).

Алдыы палеолит. (700—100 хире муң чыл бурунгаар үргүлчүлээн).

Бо үеде Азия девискээринге Эректус (лат. Homo erectus) деп кижи төрелгеттени амыдырап чораан. Хамык кижилерден эң баштай чүгле олар Евразия делгеминче көжүп үнген бооп турар. Кажан Мурнуу Сибирьже Эректустар көжүп кээрге ынчан Тываның палеолиди эгелээн деп болур.

Алдай-Саян чуртунга эң эртеги даш чепсектер Ашел культуразынга хамааржыр. Ол культураның кижилеринге Эректус хамааржыр. Ашел үезиниң чепсектери Өвүрнүң Торгалыг ховузунга тыптынган, ол болза 380 муң чыл бурунгаар кылдынган чепсектер болур. Чепсектер дээрге ийи талазындан шонуп каан сай даштар болур.

Ортаа палеолит (100 — 45 муң чыл бурунгаар үргүлчүлээн). Ортаакы палеолит левалуа-мустье чепсектери биле илеретинер. Бо үениң чепсектери Улуг-Хемде, Таңды-Уула эдээнде тывылган.

Бо үеде Төп Азияга дөрт аңгы кижи төрелгеттени чурттап чораан: Эректус, Денисов кижи, Неандертал кижи, Амгы үениң кижизи. Ол үш хевириниң кижилери ажыл-агыйга, аңнап балыктаарынга чаңгыс хевирниң чепсектерин ажыглаар турган.

Үстүү палеолит (16 — 10 муң чыл бурунгаар үргүлчүлээн). Бо үениң даш чепсектерин тодарадып көөрге олар 3 бөлүкке чарып аап болур. Улуг-Хемниң, Хемчиктиң, Мурнуу таланың. Бурунгунуң улузу анаа-ла туткан даштарын чонуп турбаан. Олар даштарның шынарын кончуг эки билир чораан: бир дашты сүвүре чидидидип аап болур, өскезин согааш кылдыр ажыглап болур, оон өске хевири-биле алгы эттеп болур. Чыда согун октарын кылыр чораан. аажок чидиг, чүве үзе кезерде дыка тааржыр. Бо үеде кижилер ча биле согун чогаадып алган. Ынчалза-даа аңчылар колдуунда чыда-биле аңнаар турган, чүге дизе мага-боду улуг амыттанарны чүгле чыда-биле дүжүрүп аап болур.

Кижилер. Үстүү палеолите Эректус, Неандертал биле Денисов кижилери чер кырындан чиде берген. Чаңгыс Амгы үениң кижилери арткан. Эректус, Неандертал биле Денисов кижилериниң читкени тода билдинмес

110 муң — 9600 чыл бурунгаар Сибирьниң соңгу чартыынга доштар калбаа биле чаттылып турган. Ол үени Сөөлгү дошталыышкын үези дээр. Ол үеде агаар сооп кээрге меңги доштар улгадып мурнуу чүкче сойлуп тураган, чылып кээрге доштар эрип каап соңгуу чүкче аткаарлай бээр. Соңгу чүктүң доштары улгатканда бедик таңдылар дургаар бадып турган. Алдай-Саян девискээринде таңдыларда аажок кылын меңги — доштар чаттылып турган. Чүгле кудургайда хову черлерде дош турбаан. 9700 — 9600 чылдарда ол меңги доштар шуптузу эрип калган. Эрээн доштар суу амгы үениң хөлдер биле хемнерин чайааган. Чүгле бедик таңдыларда Сөөлгү дошталыышкын үезиниң меңгилери артып каан. Тывада Мөңгүн-Тайга бажында чайын безин төндүр эривес дош чыдып чыдыр. Ол меңги дош Сөөлгү дошталыышкын үезинден бээр чыдып турар.

Ортаакы даш век (Мезолит). Улуг дош эрип эстип каарга, мегафауна чидип арлы бээрге Мезолит эгелээн. Хурааңгайлаар болза Алдай-Саян чуртунга Мезолит 9 — 5 муң чыл бурунгаар үргүлчүлээн. Улуг аң-мең чиде бээрге чыда биле аңнаары бергедей берген, ча-согун биле аңнаары нептерей берген. Мезолит үезинде кижи саны база кызырлы берген, эртеги үелерде ышкаш улус чаңгыс черге бөлүк чурттавас апарган. Оран-таңдыга өг-бүле бүрүзү аңгы көжүп амыдыраар апарган.

Плейстоцен мегафауназы. Чер кырынга мага-боду кончуг улуг амытыннар чурттап турган. Ол амытаннар 10 — 8 муң хире чыл бурунгаар чиде берген. Мегафаунаның читкен чылдагааны тодаргай билдинмес. Бо айтырыгга хамаарыштыр эртемдээнерде 2 бодал бар. 1. Денисов биле Неандертал кижилер ол амытаннарже дыка үр, муң-муң чылдар иштинде аңнап келген. Ынчалза — даа мегафауна хораваан-даа, читпээн-даа. Амгы үениң кижизи Төп Азия, Сибирь девискээринче көжүп келгеш төтчеглекчи чазый чаңны-биле шаандагы мегафаунаны чок кылдыр узуткаан. 2. Климат өскерилгенинден мегафауна читкен деп бодап турар. Чогум Улуг дошталыышкын үезинде Сибирь климады бирде чылыгып, бирде аажок сооп турган, ынчалза-даа мегафауна амытаннары шуут читпээн. Үе шаг бергедээрге ол амытаннар саны кызырлый бээр, чылып кээрге дириг амытаннар саны көвүдей бээр.

Мегафауна амытаннарының чижээ: Дүктүг мамонт (лат. Mammuthus primigenius) Тожу биле Каа-Хемге тывылган мамонт азыглары Алдан маадыр аттыг музейде шыгжаттынып турар. Улуг мыйыстыг сыын (лат. Megaloceros), Дүктүг носорог (лат. Coelodonta antiquitatis), Куй арзылаңы (лат. Panthera leo spelaea), Хову бизону (лат. Bison priscus), Куй адыы (лат. Ursus spelaeus), Азыглыг диис — Гомотерия (лат. Homotherium), Коргунчуг бөрү (лат. Canis dirus), Овцебык (лат. Ovibos moschatus), Черлик сарлык. Амгыы черлик сарлыктар чүгле Төвүттүң бедик сыннарында оъттап турар. Черлик аът Тарпан (лат. Equus ferus ferus). Черлик аът Евразияның делгем ховуларынга оъттап чораан. Амгы үеде черлик аъттар шуут артпаан. Пржевальскийниң аъды Equus ferus ferus -тан арай өске бооп турар.

Неолит

Үези: бистиң эрага чедир V дугаар муң чылы — бистиң эрага чедир III дугаар муң чылдың ийиги кезээ.

Кажан Тываның кижилери аргажок бичии, чиңге кылдыр чонуп каан даш сүүрлер ажыглап эгелээрге ол үени Неолит үезиниң эгези деп болур. Ындыг бичежек инеленчек азы үш-булуңчук даштарны микролит дээр. Ол чидиг сүүрлерни согун, чыда бажынга хырбалап аар. Тываның неолиди ийи үеге чарлыр. 1. Баштай эртеги үеде микролит чепсектерни ажыглап эгелээн. 2. Соонда дой саваларны кылып эгелээн. Дой саваларны колдуунда херээжен кижи кылыр. Саваны кылыр дээнде баштай малгашты таарыштыр тудуп сыйбап аар, оон изиг отка кадырып артырып каар. Эң эрги савалар бузундулары Хемчикте Доора-Даш деп черге тыптынган. Ол саваларның бедии 25-30 см, калбаа 18-20 см, даштын хээ биле чараштап каан.

Неолит үениң кижилери балыктаарда, суг кежерде хеме ажыглап турган.

Афанасьев культуразы

Үези: бистиң эрага чедир III дугаар муң чылдың ийиги кезее — бистиң эрага чедир II дугааар муң чылдың эгези. Неолит үезинде Тывага чаа материалдыг культураның улузу чурттап чораан.

Чалаң чес ажыглап эгелээн. Чести эзилдирип билбес турган, чогум арыг чес рудазы чымчак ынчангаш ону даш-биле чуура соктап тургаш каасталгалар, ине, шивегей, бижектер кылып турган. Бо үеде улус честен аңгыда алдын биле мөңгүн деп чүвени улус база билир турган. Алдын-мөңгүнден чараш каасталгалар кылып алыр турган. Шынары-быле алдын биле мөңгүн чымчак болур, ынчангаш олардан каасталга кылырда дарган ону чымчайтыр соп, кезип тургаш металлдың тааржыр хевирин күүсеп аар.

Дой малгаштан саваларны часкап шаптааш, кыдыын хээ угулза-биле каастааш, отка кадырып алыр турган. Саваларның адаа чуурга хевирлиг шиш борбак, ишкири 1,5 — 3 литр хире. Дой саваны изиг от чанында хүлче хөөп кааш чемни хайындырып алыр турган.

Улус мал-маган тудуп эгелээн. Чүзүнү үш: бода мал, чылгы мал биле хой. Тыва чоннуң мал-сагган тудар чаңы оон тура эгелээн боор. Тараа аймаан тарып база эгелээн. Тарааны даш-биле чуура соктааш чем кылдыр ажыглап турган.

Афанасьев улузунуң базырык хөөрлери борбак, узуну 5-16 метр. Базырыктың кыдыын улуг даштар биле ораай салып каан. Базырыкты ийи кезе чарып каан, мурнуу биле соңгуу талалыг. Мурнуу талазынга өлген кижинин сөөгүн (бажын) хүн ажар талаже угландыр чыттырып каар турган. Соңгу талазынга калган кижиниң Эрлик оранынга эдилээр херекселдерин салып каар турган.

Тывада Афанасьев культуразының 4 археологтуг тураскаалы тывылган. Ады сурагжаан, Афанасьев культуразынга хамааржыр Доора-Даш деп археологтуг тураскаал бар. Доора-Даштың 5 дугаар культурлуг каъды Афанасьев культураның кижилеринге хамааржып турар. Шаг-шаанда, шак ол, ол Доора-Даш деп черге улус дыка үр үе дургузунда чурттап чораан.

Окунев культуразы. Хүлер век.

Үези: бистиң эрага чедир II дугаар муң чылдың эгези — бистиң эрага чедир II дугаар муң чылдың ортузу. Хакасияда Окунев улус деп черге С. А. Теплоухов 1928 чылда ол үениң базырыын каскан.

Улустар 2 азы 4 дугуйлуг тергелер ажыглап эгелээн.

Чес-холаны эзилдирип өөренип алган. Чести изидир эзилдирип алгаш аңаа хөй эвес коргулчун холааш хүлер кудуп аап турган. Хүлер чес — холага бодаарга кадыг металл. Ынчангаш улус хүлерден согун октарын, чыданың шиш бажын, билзектер, бижектер кудуп аап турган.

Ховуларга улуг көжээлер тургузуп турган. Көжээниң узуну кижи дурту хире, чамдык көжээлер 4 хире метр чедип турар болур. Көжээниң чиңге ужунга кижи дүрзүзүн чуруп каан болур, оон аңгыда аңаа аңнар, куш, чылан чуруун база немеп каан турар. Шаандагы үениң улузу кижи дүрзүлүг көжээни бурган кылдыр санап турган. Көжээлер ыдык, улус оларны дагып, аңаа тейлеп турган. Шылгараңгай көжээлер Хакасияда бар: Тас Хыс биле Улуг Хуртуях Тас. Чамдык көжээлерге хүн арнын силбип чурааш, хүн арнындан үнүп чырып турар хүн херелдерин база шыйып көргүскен.

Базырыктар дөрбелчин азы борбак хевирлиг, ооң иштинде 10 ажыг даш хааржак бар. Өлген кижини ооргазынга чытыргаш ийи будун сөгедектей тыртып каар, бажын хүн ажар чүкче угландырып каан болур. Доора-Даш суурнуң 6-7 дугаар каъды Окунев культура кижилеринге хамааржыр.

Кара-Суг культуразы

Үези: б. э. ч. XIII—IX вектер. Хакасияда Кара-Суг дээр хемниң чанынга С. А. Теплоухов онзагай чевеглер тып каскан. Ынчалдыр-ла ол чер ады-биле чаа тывылган культураны «Кара-Суг культуразы» деп адаан.

Мооң мурнунда үелерде улус азырал малды чүгле тергелеп алыр чораан болза, бо үениң кижилери аът дээр малды мунуптар хире апарган. Мыйыстан азы сөөктен чиңге кылдыр чазап кылгдынган, кыдыргларында үттерлиг кезектер эрги чевеглерден тывылган. Ол болза, суглуктуң ийи кыдыынга кедирер чүген кезээ болган-дыр. Ынчан сукглук дээрбектери турбаан.

Улус мал-маганы-биле көжуп амыдырап турган-даа болза, суурлар база турган. Улус улуг чер бажыңнарга чурттап чораан. Чаңгыс ындыг улуг чер бажыңның иштинге 4-5 өг-бүлениң улузу сыңчы бээр турган. Бир эптиг черге дески болгаш калбак оңгар каскаш, ыңай, өөрү борбак чудуктардан ханалар тудуп алыр турган. Ындыг бажың черже 1-1,5 метр ханы турган. Шалазын дой довурак-биле дескиледир чаап каар турган. Бажыңның серин черже шиштейтип каан чагылар тудуп турар чүве. Хана дургаар, ыяш оруннар кылып каар, өрээл ортузунга суугу турар. Кыштың соогунда ыш үнер бажың дүндүүн эжик кылдыр ажыглаар турган.

Афанасьев үезинден-не эгелээн тараа тарыыр ажыл-агыйы хевээр турган. Тарааның сывын хүлер кадыыр биле үзе кескеш, даштар-биле чуура дүрбээш чем кылдыр ажыглап турган.

Ол-ла үеде чес холумактыг даштарны чер алдындан кижилер казып аап турган. Хову-Аксыда (Узун-Ой, Оңгажа), Каргы (Мөңгүн-Тайга) биле Чыргакы хемниң унуга шаанда улустуң казып чораан оңгарлары тывылган. Дарганнар ханы оңгарлар казып чер адаандан даштар үндүрүп алгаш, казып алган даштарны чуура соктааш эзилдирип турган. Руда эзилдирер суугуну ол-ла оңгарлар чанынга кылып алыр турган. Хову-Аксы биле Чыргакыдан кастынган даштар мышъяк холумактыг, эзилдирип кудуп аап турган металлынга ол черниң дарганнары ак-коргулчун холувас турган. Чыргакы биле Хову-Аксынга куттунган хүлер дээрге мышъяк холумактыг хүлер-дир. Каргыдан кастындан даштарда ак-коргулчун биле чес бар. Ол черниң дарганнары болза ак-коргулчун-биле холуй эзилдирген хүлер кудуп алыр турган. Шаандагы үениң дарганнары хүлерден куттунган хер-херекселдерни хары черниң улузунга сатпышаан, амыдырап чурттап чораан. Оңгардан чес казары айыылдыг болгаш берге ажыл. Археологтар Хову-Аксыда бир оңгардан кижи сөөгун тыпкан, ол кижи хай-халапка таварышкаш, оңгарга олчаан хөмдүрүп өлген.

Кара-Суг культуразының эртеги чадазында чевеглер чаңгыс чуртка бөлүк турган, чевеглер саны мырыңай чүс ажа бээр турган. Орайгы үелерде чевеглер саны эвээжээн, ол үениң кижилери калган улузун арай хоорук-хоорук озалааш черлерге хөөр каар апарган. Кижи чыттырар оңгары даш хааржак болур. Калган кижини оң азы солагай чартыынга чыттыргаш буттарын кожа салгаш ыргайты тудуп чыттырып каар турган. Даш хааржак иштинге чыттырган кижиниң бажы албан, бирде чөөн чүкче, бирде барыын чүкче угланган турар ужурлуг.

Скифтер үези

Үези: б. э. ч. IX вектиң эгези — б. э. ч. II век.

Мурнуу Сибирге, Евразияның делгем ховуларынга скиф — сибирь культуралыг аймактар чурттап турган.

Археологтар Тыва девискээринге скиф үениң 2 — 3 культуразын аңгылап алган. Скиф үезинде аңгы-аңгы культураларда өлген кижиниң хөөржудер чуруму чогум дөмей бооп турган. Кижини солагай чартыынга сөгейти чыттыргаш, буттарын, холдарын база ыргайты тудуп каан болур. Өлген кижи бажын хүн ажар чукче угландырып каар. Чыттырар онгарлары ийи ангы: 1. Черге улуг оңгар казып каар шалазын, ханазын борбак ыяштар — биле кылып тудуп каар, аңаа 10 ажыг кижи мөчүзү чыдар болур. 2. Чаңгыс кижиниң мөчү — сөөгүн салырда даш хааржак ажыглаар.
Өөк культуразы (б. э. ч. IX—III вектер) — бир дугаар хорумну Өөк хемниң чанынга 1916 чылда А. В. Адрианов казып тыпкан.

Өлген кижилерни солагай чартыынга чыттыргаш будун ыргайты тудуп каар.

Өөк культуразы 2 сураглыг хорумнуг: Аржаан I, Аржаан II. Ол ийи хорум хааннар хоруму болур. Аржан базырыын 1971—1974 чылдарда казып шинчилээн. Хаан кадынның чанында 10 ажыг кижини орнукшуткан. 160 аътты дериг-херексели -биле чадагай кажааларда суккан болган. Аржаан II базырыкты 2001 чылдан 2004 чылдарда казып шинчилээн.

Алды — Бел культуразы (б. э. ч. VII—VI вектер) — 1960 чылдарда чаа тывылган хорумнарны шинчилээш, археологотар база бир чаа культура аңгылап алган. Культуранын адын «Алды — Бел I» деп хорумнуң ады биле адаан. Хорумга 1-ден 7 чедир хөөр турар. Өлген кижиниң оңгарынга атырып каар херекселдер: чуген, суглук, ийи бистиг бижек, бижек чидидер даш, шивегей, сөөктен кылган дыргактар.

Саглы культуразы (б. э. ч. V—III вектер) — Бир дугаар хорумнарны Саглы ховузунга каскан.

Хорумнуң хевири борбак кыдыгларында даштарны херимней салып каан. Өлген бичии уругларны улуг кижи будунуң чанынга чыттырып каар. Өлген кижиниң оңгарынга атырып каар херекселдер: ийи бистиг хүлер бижек (акинак), балды (чекан), согун октары, дой савалар, ыяш аяктар, хола паштар, көрүнчүктер, хеп, кур дериг херекселдери, чинчилер оон-даа өске… Хүлүк кижи мойнунга гривна кедирип каар.

Скиф үениң кижилери оран — таңдызын чүдүүр турган. Хүн дагыыры онзагай болур. Саглы культура үезинде Улуг — Хорум деп черге улус алдын хүнүн дагып чораан. Черде даштар биле борбак хүн чуруун салып каан. Хүн чуруу дугуй ышкаш, бир улуг борбак төгерик иштинде бичии төгерик бар, ол ийи төгерикти 32 кезиндек тудуштуруп турар. Ол кезиндектер хүн херелдери боор.

Улус чер — бажыңнар биле өглерге чурттап турган. Чамдык өглерни 4 дугуйлуг тергелерге тургузуп каан болур, калбак ховуга ынчаар көжуп чуртаарга дыка эптиг. Чер — бажыңны кыштагга тудуп турган.

Гунн-сармат үези

Үези: б. э. ч. II век — б. э. V век.

Гунн-сармат үезиң чевеглерин бир дугаар А. В. Адрианов 1915—1916 чылдарда шинчилээн, ооң соонда С. А. Теплоухов 1926—1927, 1929 чылдарда каскан. Ол шагның культураларын аңгы-аңгы кылдыр адап турган. С. И. Вайнштей Сыын-Чүрек культуразы деп турган, үези: б. э. ч. I век — б. э. IV век. Ол боду 1953, 1956—1957 чылдарда ол чевегни шинчилээн. Л. Р. Кызласов Шуурмак культуразы деп адап турган. Л. Р. Кызласов Шуурмак культуразын 2 үеге чарган: 1 дугаар кезээ — б. э. ч. II век — б. э. I в.; 2 дугаар кезээ — II—V вектер. Ол культураны Л. Р. Кызласов 1955 чылда «Шуурмак-Тейге» каскан чевег ады биле адаан. Сөөлгү үеде Гунн-сармат үезиниң культураларын Көкел деп сөс — биле адаар апарган.

Чогум «Көкел» чевеглерин 1960 — 70 чылдарда С. И. Вайнштейн биле В. П. Дьяконова казып шинчилеп турган. Мында бүрүнү — биле 400 оңгар бар, ол 400 — тен 322 — зинде кижи хөөржүдүп каан. Чевег хевири борбак кыдыын даштар — биле кажааландыр салып каар. Гунн-сармат үеде өлген кижини ыяш хааржак иштинге суккаш дорт дургаар ооргазынга чыттырап каар аппарган. Бажын хүн ажар чүкче көрүндүрүп каар турган. Хааржакты кылырда кадаглар, узун манзалар ажыглаар турган. Бажының бертинге ыяш азы дой сава салып каар, аңаа чем турар, будунуң адаанга тавака хой эъди салып каар турган. Эр кижиниң чанынга колдуунда ча, согуннуг саадак, ыяштан чазап каан селеме, чыда салып каар турган. Херээжен кижи чанынга аяк — сава, эдирээ, шивегей, сөөк дыргак, чинчи, көрүнчук чыдып турар.

Ыяштан чазап каан эзерлер тыптып келген. Эгезинде ыяш эзерни чүък чүдүрер кылдыр ажыглап турган, соонда ыяш эзерни кижи олурар кылдыр эптештир таарыштырып каан. Ыяш эзерниң хевири элээн үр үе иштинде өскерлип, олуду эптежип турган. Эң бир дугаар ыяш эзерлер кылырда анаа ийи манзаны курлар-биле тудуштуруп каар турган. Эзерниң башкы биле соңгу бажын база-ла дески манзалардан хирээлеп чазап каар турган.

Чаа культураның тывылган чылдагааны хунну аймактан хамааржыр. Хунну аймактың хааны Модэ, кожа-хелбээ аймактар-биле дайын-чаа өөскүдүп эгелээн. Дайын халавындан дескен улус Тес-Хем, Улуг-Хем девискээринче көжуп турган. Чогум Хунну аймаа түрк дылдыг аймактарга хамааржыр, ол аймактың ады, ооң төөгүзү ол үениң кыдат бижиктерде артынган. Бо хамык дайын-чааның өөскен чылдагааны аңгы-аңгы, колдуунда ол кижилерниң бак, чазый аажы чаңында болур. Модэниң шериглери өске аймактың кижилерин үптеп, эт-хөренгизин хавырып турган. Хуннуларга дарлаткан аймактар чыл санында үндүрүг төлеп турган. Кыдат төөгу Ухуань деп аймак дугайында бижип турар, ол аймак инек, аът, хой кежи биле үндүрүг төлеп турган, бир эвес өг ээзи үндүрүгнү үезинде төлевес болза ооң алган кадайын ажы төлүн кул кылып алгаш сүрүп апаар турган. Хунну аймактың Кыдат биле харылзаазы бир тускай турган.

Гаогюй (Улуг тергелер). Соңгу чүкте аймактарны кыдаттар дили азы гаогюйнун динлинери деп адап турган. Ол бөлүк аймактар Хуннудан укталган деп санатынар. Гаогюй динлиннери 12 сөөктен тургустунган, оларның баштакчылары тускай шериглиг база турган. Ол үелерде гаогюй динлиннери жуань-жуаньнарга чагыртып турган. Динлинерниң шериин фуфуло сөөктен укталган Афучжило деп кижи чагырып турган. Кажан 487 чылда жуань-жуаньнарның хааны Дэулунь Кыдатче халдайн дээрге Афучжило ону, «ынчап болбас», деп канчап-даа чагып сургап чадап каан. Соонда Афучжило хорадай бергеш бүдүн аймаа-биле барыын чүкче көже берген, аңңаа ол «Гаогюй» деп күрүне тургузуп алган. Бо үеден эгелелеп динлиннер жуань-жуаньнарга чагыртпас апарган. Афучжило биле Цюнки ийи алышкы эптиг найыралдыг чурттап чораанар, олар күрүнезин 2 кезекке аайлап чарып алган. Чурттуң соңгу чартыын Афучжило, мурнуу чартыын Цюнки чагырып турган. Жуань-жуаньнарның хааны Дэулунь Гаогюй күрүнезинче аг-шерии-биле кээрге, Афучжило бодунуң шериин чыгаш жуань-жуаньнарны чылча шаапкан. Динлинерниң хааннары барыын чүкте эфталиттер-биле, чөөн чүкте жуань-жуаньнар-биле дайылдажыр чаңныг турган.

Эл үези. VI—XIII вектер.

Каш-каш чоок кавыда чурттап чораан улус аймак-күрүнелиг турган, черле шагдан бээр ындыг турган. Олар боттарының күрүнезин «эл» азы «ил» дээр турган. Ону Орхон-Енисей бижиктери херечилеп турар.

Мөнге Түрк Эл.
(1 дугаар күрүне).
Түрк аймааның эрги чурту Алдай даглары болур, оларның чуртунда демир уургайлары бар ынчангаш олар жуань-жуаньнарга демир-дес-биле үндүрүг төлеп турган. Түрктерни башкарар кижи шад деп албан-дужааладыг турган, эң баштай түрктер жуань-жуань аймактың хаанынга чагыртып турган. Түрк элиниң шады Бумын турунда түрктерниң тергиидээр үези келген боор оң. Бумынның хей-ады бедик, үүлези бүдүнгүр кижи турган хевилиг. 534 чылда түрктер хөвең, торгу пөс садып алыр дээш кыдат кызыгаарынга көстүп келген. Түрктер 530—540 чылдарда кыдатта «Соңгуу Чжоу» биле «Барыын Вэй» күрүнелери-биле харылзаа тудуп алган. 546 чылда Бумын теле аймактар-биле дайылдашкаш оларның чамдык кезиин чагырып шыдапкан болган. Бо үеден эгелеп Бумын теле аймактараның түрлүг шериин бодунуң аайынга ажыглаар деп бодай берен. Түрктер шады Бумынның шерии көвей болгаш четчир апаарга ол жуань-жуаньнар-биле дайын кылыр деп бодап алган. Ол 552 чылдың кыштың соогунда кажар арга-биле жужан ханның ордузунче халдап кирген. Жужаннар хааны Анахуань дайзынарга алыпас дээш бодунуң амы-тынынга четкен. Ол-ла чылын Бумын бодунга Ил хаан ат алган. Жужаннар аймаа тоо-быдарай берген: бир чамдыы Тйефу деп хааны-биле чөөн чүкче көже берген, өскелери Кыдатче дезипкен болган. Дараазында Мухан биле Истеми алышкылар чаа-дайын ёзузу-биле элин кончуг улуг девискээрже шөйүп алган, түңнелинде Мөңге Эл тургустунган. Эл-күрүнүң кызыгаары соңгуу чүкте Сибир тайгазынче шөйлүп, мурнуу чүкте Төвүт биле кыдатың күрүнелери-биле кызыгааржып турган, чөөн чүкте көрей чурту биле Сарыг далайга чедип турган, барыын чүкте Азов далайга чедир чедип турган. Жужаннардан аңгыда түрктерниң ханныг-каралыг дайызыннары Аварлар болур, Истеми олар-биле ырма-сынчыг чаалашкан. Түрк элиниң барыын чүкче шөйүлгенниң чылдагааны авар аймаанда болбазыкбе?! Аварларны сүрер дээш, маадырлары-биле Истеми Ортаакы Азия чуртарынга четпишаан чаалашкан.

Сеяньто. Сеяньто аймаа 2 сөөктен тургустунган. «Сйе» биле «яньто». Баштай олар түрктерге чагыртып турган. Сейяньто, Уйгур биле Байырку аймактар 627 чылда үймээн үндүрген, түрктерниң Кат Ил хааны аймак чону-биле Алдай дагларынче дезипкен. Үймээн үндүрген аймактарны сеяньтонуң Инан деп кижи башкарып турган, сөөлзүредир ол 628 чылда бодунга «Йенчу Билге хаан» ат алган. 630 чылда Инанга 9 кожа-хелбээ аймактарның баштакчылары бараалгаан, ол тос аймак катыжыышкынын Токуз Огуз деп адап турган. Инан дириг турунда «Токуз Огуз» аймаандан түрктер безин сестир турган.

Мөнге Түрк Эл.
(2 дугаар күрүне).
Түрк сир чон. 682 чылда тудун Кутлуг үймээн үндүрген. Эгезинде ооң шериинге 17 кижи санатынып турган. Ыңай-бээр кыдаттар-биле чаалажып тураз-ла чуртуң экер-эрлик эрлерин Кутлуг бодунуң чанынче чыыра тудуп алган турган. Ону сүрген кыдат шериглерден ол бирде Чогай дагларының арга чартыынга, чок болза Кара-Кум ховузунга чаштынып турган. Соонда чоок кавыда ара-албаты база олче сөктүп эгелээн. Кутлуга бараалгап келген улустарның аразынга Тоньукук деп кижи турган. Чыылган чонга аразынга хаан бол деп Кутлугну Тоньукук албадаан. Ынчалдыр түрк-сир чоннуң эл-күрүнези тыптып келген. Күш-шинээ чок түрктер соңгу чүкте Токуз-Огуз улузунуң муң чылгызын хавырып алгаш аът малы-биле байый берген. Тоньукук ынчан турбаан болза түрк деп аймактың салымы та кандыг боор ийийк? Кутлуг боду кажан-на бир кайгалдары-биле кыдат шериглерге туттургаш шаажыладыр чадавас турган боор. Кутлуг чаа күрүнениң хааны апаргаш улуска Илтериш хаан деп адады берген. Кыдат кызыгаарының чанынга чурт тударга айыылдыг боорга, Тоньукук хаан ордузун Өтүкен тайгазынга көжүп алыр деп бодаан. Түрктер Өтүкен аргазынга чурттап турган Токуз Огуз аймааның улузу-биле чаалашкаш, оларны тарады сывырыпкан. Шак ынчалдыр Илтериш хаан бодунуң ордузун Өдүгенче көжүрүп алган. Түрк-сир чоннуң сураглыг кижилери Тоньукуктан аңгыда Илтериш хааның оглу Күл-тигин болур. Ол ийи кижи 4 булуңнуң дайзынын оожуктуруп баскаш, эл-чуртунга амыр-дыш тайбың үелерни берген.

Он Уйгур. Түрктерниң аразында хаан дүжүлгези дээш дайын үнерге, басмыл, карлук биле уйгурларның баштыңнары ыыт чокка чугаалажып алгаш түрктерже халдаар деп бодап алган. Олар 742 чылда хаан ордузунче халдааш түрктеринң хаанын өлүргеш боттарының күрүнезин тудуп алган. Соонда уйгурлар Күлүг Бойла деп баштыңы кожа аймактарны чагырып тиилээш бодун Кутлуг Билге Күл хаан деп чарлаан, ол үеден эгелеп уйгур аймааның Каңгай, Алдай-Саян девискээринге тергиидээр үези келген. Күлүг Бойланың тыны үстү бээрге дүжүлгеге ооң оглу Баян-чор саадапкан. Баян-чорнуң үезинде катап-ла улуг дайын өөскүй бээрге, ол ыңай бээр чаалажып чорааш кожа аймактарны оожуктуруп чагырып алган. Уйгурлар хааны бодунуң чуртунга Орду балык (хоорай) тудуп алган. Хемчикте, Улуг-Хемде уйгурлар база хоорайлар тудуп алган. Амгы үеде ол хоорайлардан ханалар, бажыңнар таваа арткан. Тыва чон ол хоорайларны малгаш бажың азы чер бажың дээр турган. Амгы үеде 17 хоорай биле 1 хайгаарал чери тывылган. Ол хоорайларның амгы аттары болза Балгаш-Бажың, Элдиг-Кежиг, Бажың-Алаак, Шагаан-Арыг I, Элегес-Аскы дээш оон даа өске. Тере-Хөлде уйгур үезинде тутунган Пор-Бажың база бар. Ол хоорайлар уйгур элиниң кызыгаарын камгалап турган, бир хоорайдан өске хоорайже чалдаан чер биле кады оңгар шөйлүп кастынган. Хоорай бүрүзү кылын улуг ханалар-биле куржалган. Уйгурларның чамдык беглери Маниниң өөредиин аажок сонуургаар турган.

Кыргыс. Уйгурлар элинде йаглакыр биле эдис уктуг беглер хаан дүжүлгезин былаажып, бот-боттарын өлүржүп эгелээн. Йаглакыр уктуг беглер бодунуң хаанын олуртуп аарга, эдис сөөктүг Күлүк бага дарган кыргыстың Ажо хаанындан дуза дилээн. 840 чылда ол ийи кижи шериглери-биле Орду балыкче халдаан, уйгур хаан өлүрткен, дайызыннар хоорайны үптээш өртедипкен. Сөөлзүредир кыргыстар хааны Калга девискээринде аймактарны бодум чагырар мен дээш уйгурлар-биле өлүгүже чедир чаалашкан. Кыргыс хааның ордузу Калга девискээринде тергиидей берген, ордузун ол Таңды-Ууланың мурнуу эдээнче көжүрүп алган. Кыргыс күрүне күчүлүг апаргаш, кыдат хаанның төрези-биле харылзаа тудуп алган. Чогум кыргыстар бодунуң баштының «хаан» дивес «ынал» дээр турган. Кыргыстарның төрээн чурту Минсуг ховулары болур. Ол чер чылыг шык аңаа тараа эки өзер, база-ла чер-хөрзүнү демир биле байлак боорга ол черниң улузу демир-дес аймаан боттары бүдүрүп турган. Өлген кижилерни орнукшударда баштай ооң дериг-херекселин, мага бодун өртедиптер турган, соонда оңгар каскаш, өртенген сөөктерни болгаш хамык дериг-херекселин хөөп каар турган.

Үш Курыкан. Бо аймак Байкал хөлдүң эриинге, Иркут, Лена хемнерниң бажынга чурттап чораан. Ол черниң дарганары демир аймаан казып, ажыл-агыйга херекселдерни соп, кудуп аап турган. Үш курыкан чүгүрүк, «сес даванныг» тергиин эки чылгы мал азырап турган. Аймак даргазы Сегин деп дужаалдыг.

Дубо. Шаанда кыдатар Дубо деп сөс-биле Саян дагларының аңчы, ивижи чонун айтып турган боор. Дубо аймактың улузу каяа чуттап чораанын тодарадыры берге чүге-дизе Чөөн-Саян даглары аажок улуг оран. Байкалдың барыын чүгүнче, азы Көпсү-Хөлдүң соңгуу, барыын талазында ам-даа чурттап турар. Шаанда оларның аймаа үш сөөкке чарлыр турган, сөөк бүрүзү даргалыг турган. Аңчы чон ай, бес казып чиир, балык эъди-биле амыдыраар, чадырларда чурттап турар. Тонну иви, киш кежинден даарап аар. Куш кежинден бөртер кылып аар. Куда дойунда аъттар белекке бээр, арай ядыылары иви кежи биле кургаткан ай сөңнээр.

Таңды Тывазы. Хемчикке Аз аймаа, Улуг-Хемге Чик, Бии-Хемге Түлбер аймааның улузу чурттап чораан. Аз биле Чик аймааның маадырлары чуртун үе-дүптен бээр чазый эжелекчилерден камгалап келген. Түрктер, уйгурлар хааннары Хемчик биле Улуг-Хем девискээрин чагырып алыр дээш маадырлары-биле ынаар шургуп-ла турган. 709 чылда Тоньукуктуң шерии чик аймааның маадырлары-биле Үрбүнге сегиришкен, сөөлзүредир 715 чылда Күл-тигин азтар-биле Кара-Хөлге чаалашкан. 750 чылда Баян-чор чик аймааның маадырлары-биле Улуг-Хемге чаалашкан.

Орхон-Енисей бижии VII вектиң ийиги чартыында тыптып келген. Бир кончуг мерген кижи согдак чоннуң алфавидин түрк дылга таарыштыргаш чаа бижик чогааткан. Чаа бижикке кезек үжүктерни ол кижи чогаадып алган. Бижикти чогааткан кижи согдак дылды эки билир турган. Бо бижик шаандагы түрк дылдың чүзүн-бүрүн үнүн тускай чурагай-биле демдеглеп айтып турар. Чурагай саны үжен ажыг, үжүктерни алфавит кылдыр чергелештир тургуспаан. Орхон-Енисей бижии черниң черинде тускай ылгалып чоруур үжүктерлиг. Улуг-Хем бижии Органда бижиктерден арай ылгалып чоруур, Алдайда бижиктер өске черлерде бижиктерден база бичии ылгалдыг. Бижикти чүгле дашка силип каар турган, сааазын кырынга бижээн чаңгыс борбак «Төлге бижии» бар. XI векте улус бижикти ажыглавайн баарга ол чоорту уттундура берген.

Көжээ Көжээлерни тываларның өгбелери Окунев, Скиф-сармат үелеринде-ле салып турган. Ындыг-даа болза VI—IX вектерде тургузуп турган көжээлер бир тускай. Кижи дүрзүлүг көжээни Эрлик оранынче чоруй барган кижиге тураскаадып салыр. Мергежилдиг кижи калбак дашты чонуп тургаш чырык өртемчей кырынга чурттап чораан кижиниң арнын, хевин мага-бодун дөмей кылдыр силип каар. Кижи-көжээ хүн үнер чүкче көрүнген. Бир эвес өлген кижи маадыр чораан болза көжээзиниң оң чартыынга балбал тургузуп каар. Балбалдар саны каш-даа боор, маадыр кижи чырык өртемчейге чурттап чорааш чеже кижи өлүрген дыр ол хире санныг балбал тургузуп каар. Бижиктиг көжээлерни VII—IX вектерде тургузуп турган. Бижиктиг көжээни база өлген кижиге тураскаадыр. Бижиктерниң хөй кезии кударанчыг үш-дөрт одуруглуг домактар болур. Ында чок апарган кижи бодунуң ат-сывын, сөөгүн айтпышаан эл-чуртундан, кадайындан адырылганын хараадап бижип турар. Бижиктер кыска-даа бол, олар дириг чораан кижиниң чурталгазын төөгүлеп солун, чугула болуушкуннарны сагындырып айтып турар. Күлүк кижиге тураскааткан дашта, күлүк кижи кайы угже чаалапжып чораанын, каш дайызынны узуткаанын бижип каар.

Ажыл-агый, амыдырал

• VI вектен эгелеп калган кижини улус аът-хөлү биле катай орнукшудар апарган. Эрлик оранынче чорупкан кижи дириг назынында мунуп чораан аъды-биле чоруур ужурлуг деп шаандагы улус бодап турган.
  
• Шаанда улус тонунуң эдээн оң эвес, солагай чартыынче эжип аар турган. Ынчангаштың тоннуң иштии хою солагай талыкы эдээ болур, даштыы хою оң талакы эдээ болур. Кижилер тонун албан куржанып алыр турган. Аңгы-аңгы дериг херекселдерлиг хөм курлар билдингир. Улус калбак бөрт биле довурзак кедип чораан. Алгыдан чымчак идиктер даарап алыр турган, ол идик бичиижек думчуктуг болур-ла чүве. Ол үеде улус кадыг идик деп чүве билбес турган хевирлиг.
• Эзеңги деп чүве соңгу кыдаттың күрүнелеринде IV векте тыптып келген. Аът кырынче үнүп алыры белен болзун дээш ыяш эзерниң солагай талазынга баг ылдыртып каар турган. Ол багны дүжүмет кижи чада азы тепкииш кылдыр ажыглап турган, чогум ындыг улус аътка олуруп алгаш будун багдан уштуп алыр турган. Соонда ындыг тепкииш эзеңги кылдыр хуула берген. VI векте Түрк биле Авар аймактың тергиидели-биле эзеңги барыын чүктүң чоннарынче тарай берен.
• Ол үеде сырганы эр-даа, херээжен-даа кижи кедер турган. Сыргаларның хевирлери аңгы-аңгы, эр кыс кижилерниң сыргалары көңгүс ылгалбас турган. Кыс кижи колдуунда ийи сыргалыг чоруур, эр кижи колдуунда чаңгыс сырганы эдилээр чүве.
• Тывага демир уургайлары турган. Дарганнар демирден өгнүң хер-херекселин соп аап турган.
• Ынчан кижилер кадыг ча эдилээр турган. Ча-согун дайынга-даа, аңнаарынга-даа кончуг ажыктыг болур чүве.
• Ыргак бистиг селемелер VII векте тыптып келген.

Кыдат транскрипцияның бергези. Эрте бурунгу түрк дылдар дугайында эртем.
Бурунгу үеде чурттап турган кижилер дугайында, хамык аймактар дугайында колдуунда эрги кыдат бижиктер төөгүлеп турар. Кыдат, b;br түрк, самоди болгаш кет сөстерни шын дамчыдып шыдавас. Чараш түрк сөстер кыдат дылда үен-даян кылдыр хуула бээр. Төөгү шинчилеп турар кижилер кыдат дылдың онза берге транскрипциязын албан билир боор ужурлуг. Чижек кылдыр: «сюнну» деп аймактың ады дээрге кыдат транскрипция-дыр, ол чоннуң ёзулуг адын бис билбес бис. «Сяньби», «дунху» деп аймактар ады база кыдат транскрипция-дыр, ол аймактарның шын аттарын база билбес бис.

Моол күрүнелер тергиидели. XIII—XVIII вектер

XII векте Кыргыстар күрүнези ийи чарлы берген. Бир күрүне Минусинск ховузунга турган, өскези Улуг-Хем, Хемчике турган. Ол ийи күрүнени кыргыс уктуг, Ынал дужаалдыг кижилер башкарып турган.

Секиз Огуз. (?Майман) Сегис-огус деп аймактар катыжыышкыны VIII дугаар векте тыптып келген. Олар улуг девискээрни эжелей чурттап турган. Ооң аймактары барыын чүкте Эрчис хемден эгелээш чөөн чүкте Орхон хемге чедир көжүп турган. Ол аймактарны XII векте Ынанчы Билге-хаан башкарып турган. Ынанчы Билге-хаан кызыл дустай бээрге, ооң ийи оглу хаан дүжүлгезин былаажып тургаш улуг күрүнезин ийи чарып алган. Ынчангаш сегис-огус аймааның бир кезиин Даян хаан, өске кезиин Буйурук хаан башкарып эгелээн.

Херээт. Бо аймак катыжыышкынның улузу Орхон биле Тола хемнерни дургаар көжүп амыдырап чурттап турган.

Тумат. Каа-Хемниң арга, дагларынга чурттап чораан.

XIII дугаар векте моол дылдыг аймактар Онон биле Керүлен хемнерни эжелей чурттап чораан. Амгы үеде ол черлер Моол Республиканың чөөн талазын, Кыдат Республикада Иштики Моол дээр можунуң база чөөн талазы болур-дур.
IV—IX вектерде Онон биле Шилка хемнерниң унунга Бурхотуй культуразының улузу чурттап чораан, чамдык эртемденнер оларны моолдар-биле холбаштырып турар.
Кыдат бижиктер моол аймактарны шивей деп адап турган. Шивей аймактың улузу чер-бажыңнар тудуп суурларага чурттап турган. Олар колдуунда аът малын, хаваннар азырап, тараа тарып амыдырап, чурттап чораан.

VII—XIII вектерде моолдардан «татар» деп аймактың улузу кончуг алдаржып турган. Түрктер оларны «Отуз Татар» биле «Токуз Татар» деп адап турган.

XIII векте Темучжин деп кижи хан-чин төп тургаш, моол аймактарны чыыра тудуп алган. Татарларны Темуджин ажып тиилээш эр-кыс дивейн дөгерезин өлүрүп каапкан, тадарлардан дириг арткан кижилер Байкал хөлдүң чоогунче дезипкен. Соонда Темуджин херээт хаанның шерии-биле дайылдашкаш, оларны тиилээн. Даразында ол Секиз Огуз аймактарын башкарып турган ийи алышкының күрүнелерин база узуткаан. Аштырган аймак сөөктүң улузун чурт чурту-биле Темуджин төрелдеринге, эштеринге үлеп берген. Темучжиниң төрезинге чагыртпас дээн аймактар ырадыр барыын чүкче хөй-хөю биле көжүп эгелээн, чамдыктары Сибирже дескен болур. Кедерээн Темучжин деп кижиге моолдар 1206 чылда Чиңгис-хаан деп ат берген. Чиңгис-хаанның күрүнези калбаа биле чөөн чүкте Улуг Хинган дагларындан эгелээш барыын чүкте Алдай дагларынга чедип турган. Чиңгис-хаан улус үптээринге, дайылдажырынга эптешкен. Ынчангаш күрүнезин ол шериг ёзузу-биле 95 кезекке таарыштыр-ла чарып алган. Ол 95 кезектиң 1 кезээ-ле муң хире чуртакчылыг болур, ынчаңгаш ол 95 кезекти «муңнар» деп адаар. Ол 95 «муңнарны» 3 улуг талага киирип аайлап алган. Барыын тала, Ортузу, Чөөн тала. Мынчалдыр Чиңгис-хаан түрк аймактарны өттүнүп бодунуң күрүнезин чаартып тургузуп алган.

Улуг-Хем, Минусинск девискээринде аймактарны эжелеп алыр дээш Чингис хаан, улуг оглун Джучини 1207 чылда чортупкан. Ол черниң аймактары хан төкпес, дайын өөскүтпес дээш Джучиге бараалгаан. Моолдар 1217 чылда Каа-Хемде туматтар-биле ийи катап чаалашкан. 1218 чылда Улуг-Хемде аймактар шуут чагыртпастай бээрге Джучи оларны томаарартыр дээш база катап шерии-биле ынаар шургуп кирген. Байкал девискээринде, Улуг-Хемде, Саян сынның соңгуу талазында чер чери-биле чурттап чораан улусту моолдар «Арга чоннары» азы «арга урянхадтары» деп адаар турган. Ол шупту чоннарны Чингис хаан Джучи деп улуг оглунга, ооң албатызы боор кылдыр берипкен.

Чингис хаан дириг турунда моол нояннар ырак чуртуң чоннарын үптээринге-ле өй турган. Өгэдэй хаанның үезинде моолдар өске чурттарны мырыңай эжелеп эгелээн. Ындыг хөй дайын өөскүдерге хөй шериг база херек апаар, мынчангаш Калганың түрк дылдыг аймактары моолдарның өөскүткен дайыннарынга киржир албанныг апарган.

Хемчикке, Элегеске, Өөк-Туранга сугаттыг тараа эки быжар, тываның хөрзүн довураа демир биле байлак боорга моол нояннар кыдатан тудугжулар сүрүп эккелгеш Улуг-Хем, Хемчик девискээринге хоорайлар тудуп эгелээн. Мынчалдыр Улуг-Хем, Хемчик девискээри Калганы далган-таразы, демир херекселдери-биле хандырып эгелээн. Тараа-биле колдуунда моол шериглерни хандырып, чемгерип турган. Хоорайларны Өгэдэй хааның үезинде тудуп эгелээн.

Юан (1271—1368 чылдар). XIII вектиң ортузунда Чингис хааны соңнай ооң салгалдары аразында дайылдажып тургаш улуг күрүзүн аңгы чуртарага чарып алган. Бир улуг күрүнени Хувилай хаан тургускаш оозун 1271 чылда Юан деп адап алган. 1270 чылда Хувилай хаан Алдай-Саян чуртунче Лю Хао-ли деп дүжүметти чортупкан. Ол кижи калбак улуг девискээрни 5 можуга чарып алгаш Межегейде хоорайга олуруп алган. Оон тура ол бодунуң дааскан девискээрин чагырып турган. 1268 чылда кыдаттар моолдарны бодунуң чуртундан үндүр сывырыпкан. 1270 чылда Юань күрүнениң сөөлгү хааны Тогоон-Төмүр өлү бээрге ооң күрүнези чиде берген. Юань күрүнези дүжерге тываларның өгбелери моол нояннар дарлалындан адырлып алгаш, хостуг чурттап эгелээн.

XIV вектиң төнчүзүнде моол хааннар, нояннар аразында эп найырал чок боорга чаңгыс улуг күрүнези бичии бичиилеп чарлып буступ эгелээн. Сөөлзүредир Төп Азияның улуг ховуларынга эңдере бичии моол күрүнелер тыптып эгелээн.

XVI—XVII вектерде Алдай-Саян аймактары Алдын хаан биле Дөрбен ойрат күрүнелериниң албатызы турган. Алдын хаан биле ойраттар аразында дайылдажыр чаңныг боорга ол дайыннарга тываларның өгбелери база киржир чораан.

XIII вектен эгелээш Калгада, Байкал девискээринге чурттап чораан аймактар самоди биле түрк дылын уттуп чоорту моол дылды шиңгээдип эгелээн. Эң бир дугаар түрк дылын ыракы чөөн талада аймактар уттуп эгелээн. Төрээн дылын камнаваан аймактар моолдар аразынга холужуп чиде берген, ол аймак-сөөктерниң ат-сывы безин моолзуг апарган болур.

Соңгу биле барыын чүкте хамык аймактарны моолдар урианхай деп адаар турган. Урианхай деп атка чединген чоннар тус-бүрүзүнде аңгы-аңгы болур-дур. Ол болза түрк, эвен, самоди дылдыг аймактар-дыр.

Эжен хаан төрези. XVIII век — 1912 чыл.

Манчжур аймактар Улуг Хинган дааның чөөн талазынга Силяохэ биле Сунгари хемнерни дургаар чиңге-тараа тарып хаван азырап чурттап турар. Тоо быдаргай маньчжур аймактарны Нурхаци деп кижи чыырып алгаш, 1616 чылда Айсинь Гурунь (Алдын Күрүне) деп күрүнени тургузуп алган. Нурхаци чаа күрүне тудуп алгаш кожа кыдат хоорайларны шериглери-биле үптеп эгелээн. Нурхациниң оглу Хуантайзи (Абахай) барыын чүкте моол аймактарны бодунуң күрүнезинге кадып алгаш мырыңай күштели берген. Ол 1636 чылда күрүнезин Цин деп эде адап алган. «Цин» дээрге «арыг» азы «чырык» дээн уткалыг.

XVII вектиң тургузунда манчжурларның хааннары чоорту моол аймактарның чуртун эжелеп алган. Дөрбен ойрат күрүнези биле манчжур хааннар үр үе иштинде чаалашкан. Ойрат хааннар дайыннарынга тываларның өгбелери база киржип турган. XVIII дугаар вектиң эгезинден эгелеп Улуг-Хем тываларын манчжурлар ойрат күрүнезинден адырып аарын семеп турган. 1755-59 чылдарда манчжурлар ойраттар биле хан-чинниг, кадыг берге чаалашкаш Дөрбен ойрат күрүнезин эжелеп алган. Ынчалдыр мурнуу Сибирде манчжурларга удурланып шыдаар күрүне артпаан.

Цин күрүнези Төп Азияның калбак девискээрин удуртурда, таптыг-ла кожуунарга, сумуларга, арбаннарга чарып алган. Алдай-Саян девискээринде тываларның өгбелерин үш улуг аймака чарган. Ол үш аймакты «Чазактыг хаан», «Сайын ноян-хаан», «Амбын ноян» чагырар чораан. Таңды Тывазын Амбын нояны чагырып турган. Хамык улусту удуртур кижи чанчын дужаалдыг Улаастай хоорайга олуруп алган. Ооң аңгыда тываларның өгбелери дөрбетерниң дөрт аймаанга хамааржыр чораан. Орус биле Манчжур күрүнениң кызыгаары Саян дагларын дургаар чурутунган. Ынчалза-даа Эжен хааның кызыгаар хараалдары Таңды Ууланың мурну эдээнге турган. Саян дагларынга кызыгаар хайгаараар улус турбаска 1880 чылдардан бээр орустар туразы-биле Таңды Тывазынче көжүп эгелээн.

Бир өреге 3 киш кежи дужаар албанныг турар. Киш кежи чок болза кундус, ирбиш, үс кежи 3 киш кежинге деңнежир; бөрү, үс, чекпе кештери чартык киш кежинге деңнежир; 40 дииң кежи бир 1 киш кежинге онаажыр. Манчжур чонда эр кижи бажының мурнуу чартыын тазартыр кыргып, артыы чартыын өөрүп аар чаңныг чораан, ынчангаш Богда хааның дөгере эр албатызы бажының дүгүн шак ынчаар кыргып алыр чораан.

Хостуг кожуунар

Сагаан хааның хайгааралы.

1911 чылдың октябрьда Учан хоорайда бир шериг кезээ үймээн үндүрген. Олар улуг чуртка «манчжурларга чагыртпаңар» деп кыйгы салган. Күрүне шериглери удурланган улусту үезинде базып шыдаваан. Сөөлзүредир кыдаттың өске-даа хоорайларында манчжур дүжүметерге удурланган кыдаттар бодунуң эрге чагыргазын тургузуп эгелээн. Манчжурларга колдуунда кыдат шериглер удурланып турган. Кыдатардан корткан дыка хөй манчжурлар бодунуң чуртунче дезип эгелээн. Эжен хаанга хөй можу, хоорайлар чагыртпастай бээрге ол 1912 чылда февральдың 12-де дүжүлгеден дүже берген. Цин күрүнениң сөөлгү хааны бичии оол болур, ооң ады Пу И, чогум улуг күрүнени ооң төрелдери баштап удуртуп турган. Цин күрүнези дүжерге Калга моолдары, Төвүт чурту, Синцзянның мусульманары аңгы хостуг чурттай берген. Чүгле Хомду кодазындан чорбаан кыдат чанчынны 1912 чылдың августа Тыва биле Моолдуң каттышкан шериглери үндүр сывырыпкан.

Хостуг кожуунар хоорук турбаан, кожуунарны нояннар чагырып турган. Хамык нояннарның эң улуу Тываның амбын нояны болур. Баштай тыва нояннар эрги чаңы-биле мооладарга бараалгаан. Ол үеде моолдар Калгага тускай күрүне тудуп алган турган. Моолдарга чагыртып эгелээш тывалар үндүрүгнү Калгада аймактар-биле деңнээрге арай хөйнү төлеп турар апарган. Оон ыңай тываже чаларап кээп чораан моол дүжүметтер улус үптээр чаңныг чораан. Сөөлзүредир моолдарга хөңнү калган тыва нояннар моолдардан адырылгаш орус хаанга бараалгаар деп бодап алганнар.

Орус императорга тыва ноянннар бижиктерин 1912-13 чылдарда чоруткулаан. Чүгле 1914 чылда орус күрүне Тыва кожуунарга бодунуң камгалалын чарлаан. Мынчаңнгаштың Орус күрүне Тываны бодунуң протекциязынга кирген. «Протекция» азы «протекторат» дээрге улуг күрүне бичии күрүнени хайгаарал камгалалга алыры болур. Чогум орустарның кара сагыжы база турган. Олар Тываны сөөлзүредир Орус күрүнеге кадып аар деп бодалдыг турган. Орус чагырыкчыларның бодалы-биле Тываже 400 муң тараачын көжер ужурлуг турган. Тываны удуртуп баштаары белен болзун дээш 1914 чылда Хем Белдиринге Белоцарск хоорайны тудуп эгелээн.

Саян дагларынга орустар 1860 чылдарда көстүп келген. Орус казактар кызыгаар хайгаараан улус бооп кызыгаарга чеде бергеш, тывалар-биле чем, бараан-сараан орнажып чораан. Соонда калчаараан орустар Тываже көжүп эгелээн. Көшкен орустар чер аңдарып, садыглажып, алдын тып-ла эгелээн. Кожуун даргалары оларны үндүр сывырар албанныг турган. Орустар Тывага артып каар дээш дүжүметерге чашпаалап оларны арагладып, чиш кылдыр белектер сунуп база турган. Көшкен орус тараачыннарның кончуг бак чаңы болза сиген өртедири болур. Орустар сиген өртедирге, эзим арганы өрт база хөме таварып турган.

1917 чылда Романовтарның төрези дүшкен. Россия күрүнези Республика апарган. Кажан Орус чуртунга большевик партияның кижилери эрге чагырганы туразы-биле хавырып аарга, большевиктерге таарышпаан партиялар тускай хоорлуп аңгыланы берген. 1918 чылда улуг Орус күрүне буступ чарлып эгелээн, большевиктерге Россияның улуг улуг девискээр черлери шуут чагыртпастастай берген, чоорту кончуг улуг дайын өөскүп эгелээн. Орустарның дайыны Тывага база 1919—1921 чылдарда үргүлчүлээн.

Моол-кыдат эжелекчилер.

Эжен хааның хоойлу-чурумунга чаңчыккан тыва дүжүметтер орус күрүнениң дүрүмүнге таарышпас болган. Эжен хааның хоойлузу кадыг дошкун-даа бол, ол (хоойлу) кижиниң сагыш-сеткилин дорамчылывас турган. Орус чуртунга хамааты дайыны өөскүй бээрге Буян-Бадыргы кыдаттар-биле харылзаа тудуп алган. Сөөлзүредир, бо бүгү чүвениң түңнелинде Тываже бодунуң шерии-биле кыдат комисар Ян Ши-Чао 1919 чылда чедип келген. Ян Ши Чао орустарны Улуг-Хемче киирбес дээш тывалардан шериг кезек чыып алган. Ооң шериглери Чадаана биле Шагаан-Арыгга турлаг кылып алган. Амбын ноян моолдар-биле харылзаа тудуп алган. Белоцарск деп хоорай чанынга моолдуң шериг министири Маскыржап шериглери-биле келгеш, турлаг кылып алган. Олар Тывадан орустарны үндүр сывырар бодалдыг чораан. Моолдар тыва кайгалдарны боо-моңгу биле хандырып алгаш, оларны орустарже халдаңар деп күткүп турган, ынчалдыр кедерээн тыва кайгалдар 1919 чылдың чайынындан бээр орус садыгларны чок кылдыр үптеп каапкан.

Москвада совет чазак арай боорда хамык дайызыннарнын баскаш чаа коммунист төре тудуп эгелээн. Тывага большевиктер 1920 чылда катап көстүп келген. Сибирьде совет чазактың (Сибревкомнуң) Тывада төлээзи кылдыр И. Г. Сафьянов деп кижини томуйлаан. Ол кижи Тывада большевиктерни баштап алган. Моол шериглер Тывадан 1920 чылда боттары чоруй барган. Чадаана биле Шагаан-Арыгга турган кыдат шериглерни тывалар боттары чайның 1921 чылында узуткап чок кылган.

Таңды Тыва Улус. 1921—1944 чылдар.

Сибирьниң Совет чазаа (Сибревком) Тываны моолга кадар деп бодалдыг турган. Моолдар Тываны бодунуң күрүнезинге кадарын кызып турган. Сибирьде совет чазактың төлээзи И. Г. Сафьянов Тываны совет (орус) чуртка кадар деп бодалдыг турган.

Шак мындыг берге таварылгада И. Г. Сафьянов тыва нояннарга: «бодуңар аңгы күрүненер тудуп алзыңарза совет чазак силерни, күрүнеңерни хайгаарап камгалаар» дээн хевирлиг чугаа кылган. Ынчангаштың 1921 чылда июньнуң 25-26-да Чадаанага Хемчиктиң нояннары-биле орустар аразынга хурал эрткен, аңаа Хемчиктиң нояннары Тыва күрүнени тургузар деп шиитпир киирген, чаа күрүне тударының дугайында айтырыгларны келир үеде болур шуулганга сайгарып көөрүн дугурушкан.

Ол-ла чылдың август 13-16 хүннеринде Суг-Бажы деп черге бүгү Тываның улуг шуулганы эрткен. Аңаа «Таңды Тыва Улус» деп күрүнениң тургустунганын нояннар чарлаан. Чаа күрүне 7 кожуунуг: Шалык биле Сартыыл 2 кожууннар девискээри кижи саны эвээш боорга ону чаңгыс Шалык-Сартыыл кожуун кылып алган. Шуулганга Хаазыт кожуунуң нояннары келбээн боорга ону моолга хамааржыр деп бодааш Таңды Тывадан хооруп каапкан. Шуулган 7 нояннар баштаан Төп Хорааны тургускан. Төп Хорааны баштаар кижи Амбын ноян Содунам Балчыр болган. Боду Содунам Балчыр аарыг кижи болгаш Төп Хораага ажылдаарындан ойталаан. Бо таварылгада Хорааны Даа кожуунунуң нояны Буян-Бадыргы баштап алган. Таңма чери баштай Туранга турган, чазын 1922 чылда Тываның чазаа «Красный хоорайже» көже берген.

1920 чылдар дургузунда күрүнениң ады 2 катап өскелип турган. Баштай Таңды Тыва Арат Республика оон ам, анаа Тыва Арат Республик.

1921—1922 чылда дүжүметтер «Тыва Араттың Революстуг Намын» тургускан.

Тыва бижикти Моңгуш Лопсаң-Чиңмит 1925-28 чылдарда чогааткан. Моңгуш Лопсаң-Чинмит бодунуң чогааткан бижиин герман алфавитке үндезилеп алган. Лопсаң-Чиңмиттиң бижиин чазакта хувискаалчы улустар хүлээп албаан. Ооң орнунга 1930 чылда орус эртемденнерниң Чаа түрк алфавитке үндезилээн латин бижиин хүлээп алган. 1930—1950 чылдар болза, тыва литературлуг дылдың тыптып хевирленип келген үелери болур. Тыва литературлуг дылды Улуг-Хем биле Хемчик улузунуң чугаазынга үндезилээн.

Бо үелерде тыва культура европейжи хевирге кирип эгелээн. Тыва чогаал, театр тыптып келген. Тыва чоннуң чиңгине культуразын хувискаалчы кижилер чок кылырын кызыдып турган. Олар оран-таңды дагыырын, Шагаа, Наадым байырлаарын соксаткан.

Орустарның дузазы-биле 1928-29 чылдарда нам чазакка Шагдыржап биле Тывыкы баштаан хувискаалчылар олурупкан. Күрүнени эң эгезинде баштап чораан дүжүметерни олар нүгүлдээш кара-бажыннадып, боолап шиидип эгелээн. Эң бир дугаар шаажылаткан кижи Чамзы-камбы болур. Улусту кара туразы-биле хоругдаар, дорамчылаар, боолап өлүрер чаң чүгле Сталин өлүрге чоорту-чоорту соскаан.

«Таңды Тыва Улузу» дээр күрүне тыптып келирге, моолдар чаа күрүнени херекке албаан-дыр. Олар баштай эрги чаңы-биле Тываны бодунга кадып алырын кызыдып турган. Чадашкаш, соонда, моолдар кызыгаар айтырыын көдүрүп эгелээн. Моолдарның бодалы-биле Тываның мурнуу талазында кызыгаар Эжен хаааның эрги хараалдары-биле дүгжүр ужурлуг, деп ынчап турган улус. Ол үеде тыва чазактың даргалары моолдарга алыспаан.

Совет Тыва (1944—1991 чылдар)

1944—1961 чылдар Тыва автономнуг область. 1944 чылдын октябрь 11-де Совет Эвилелинин составынче кирген.

1944 чылдан 1954 чылга чедир тывалар көшкүн чуртталгадан сууржуң чуртталгаже кирген.

1961—1991 чылдар Тыва АССР.

Амгы үе (XXI дугаар чүс чыл)

Тайылбыр кезек

Үндезини

1. Свод археологических памятников Республики Тыва. Составитель И. У. Самбу. Министерство культуры РТ, Тув. отд. Всероссийского общества охраны памятников истории и культуры, ТНИИЯЛИ. Типография Госкомитета по печати и массовой информации Республики Тыва. Кызыл — 1994, с. 192

Эң эртеги үелер. Даш векке хамаарышкан материалдар.

1. Аддис-Абеба — Горно-Алтайск — Порт-Морсби: маршрут длиною в ДНК
2. История Тувы. Т. I. Глава I. Древнекаменный век// В 2 т. Т. I. 2-е изд., перераб. и доп./ Под общей ред. С. И. Вайнштейна, М. Х. Маннай-оола. Новосибирск: Наука, 2001. 367 с.

Неолит үезинге хамаарышкан материалдар.

1. История Тувы. Т. I. Глава II. Неолит и бронзовый век// В 2 т. Т. I. 2-е изд., перераб. и доп./ Под общей ред. С. И. Вайнштейна, М. Х. Маннай-оола. Новосибирск: Наука, 2001. 367 с.
2. Электронный информационный журнал. Новые исследования Тувы. № 3, 2009 г. К 80-летию национального музея Республики Тыва./ С. Н. Астахов. Древний каменый век Республики Тыва (итоги изучения и перспективы исследования).

Афанасьев культуразынга хамаарышкан ажылдар.

1. Археология. РУ
2. Археологический web-музей.

Окунев культуразынга хамаарышкан ажылдар. Чогум Ажыл 1. Афанасьев культуразы биле Неолитти база хавырып аап турар.

1. Семенов В. А. Многослойная стоянка Тоора-Даш на Енисее (К проблеме периодизации культур эпох неолита и бронзы Тувы). — 20//[сборник] Древние культуры Евразийских степей (по материалам археологических работ на новостройках). Л.:1983. 113 с.
2. Окуневская культура. Энциклопедия Сибири.
3. Кемеровский государственный университет. Музей «Археология, этнография и экология Сибири». Экспозиция зала «Эпоха бронзы».

Карасук культуразынга хамаарышкан ажылдар.

1. Хакасский национальный краеведческий музей им. Л. Р. Кызласова. Древние бронзолитейщики.
2. Киселёв С. В. Древняя история Южной Сибири. М.: Издательство Академии Наук СССР, 1951. — 635 с.
3. Наука в Сибири. Еженедельная газета СО РАН № 45 (2680) 20 ноября 2008 г. статья В. А. Попова, бывшего сотрудника ТувИКОПР СО РАН «О Древнем горно-металлургическом производстве в Туве».

Скиф үезинге хамаарышкан ажылдар.

1. А. Д. Грач Древние кочевники в центре Азии.// М.: Наука, ГРВЛ, 1980. 256 с.

Гунн-сармат үезинге хамаарышкан ажылдар.

1. [коллективная монография] Памятники кокэльской культуры Тувы: материалы и исследования.// СПб: ЭлекСис, 2010. 252 с. ISBN 978-5-904247-30-0 (300 экз.) Глава I. История открытия и проблемы изучения памятников кокэльской культуры.
2. С. И. Вайнштейн, В. П. Дьяконова. Памятники в могильнике Кокэль конца I тыс. до н. э. — первых веков н. э.// Труды ТКАЭЭ. Т. II. М.-Л.: 1966. С. 185—291.
3. История Тувы. Т. I. Глава IV. Гунно-сарматская эпоха// В 2 т. Т. I. 2-е изд., перераб. и доп./ Под общей ред. С. И. Вайнштейна, М. Х. Маннай-оола. Новосибирск: Наука, 2001. 367 с.

Эл үезинге хамаарышкан ажылдар.

1. Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена Часть первая Отделение V. Хойху (Гаогюй) (Вэйшу, гл. 103)
2. Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена Часть первая Отделение IV. Жуань — жуань (Бэйши, гл. 98; Вэйшу, гл. 103)
3. История Сибири. Т I. Древняя Сибирь. Глава шестая. Тюрки Сибири в VI—X вв. Первые государства.// С Древнейших времён до наших дней. В пяти томах. Издательство «Наука». Ленинградское отделение. Ленинград, 1968 год. 456 с.
4. Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена Часть первая Отделение VI. Тугю. (Таншу, гл. 215а и 215б) (Чжоушу, гл. 50; Суйшу, гл. 84)
5. История Тувы. Т. I. Глава V. Древнетюркская эпоха// В 2 т. Т. I. 2-е изд., перераб. и доп./ Под общей ред. С. И. Вайнштейна, М. Х. Маннай-оола. Новосибирск: Наука, 2001. 367 с.
6. Тюркские надписи (8-12 вв.) Надпись в честь Тоньюкука.
7. Б. Б. Овчинникова Тюркские древности Саяно-Алтая в VI—X веках.// Свердловск: УрГУ. 1990. 223 с. ISBN 5-7525-0086-9
8. Г. В. Длужневская, Д. Г. Савинов. Памятники древности на дне Тувинского моря.//СПб: ИИМК РАН — СПбГУ, 2007.198 с. ISBN 978-5-98683-068-1
9. В. А. Лившиц. О происхождении древнетюркской рунической письменности.//Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана. Алма-Ата: 1980. С. 3-13.
10. Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена Часть первая Отделение VII. Повествование о доме хойху (Уйгуры). Дополнительные прибавления о гаогюйских поколениях. I. Хакяньсы. Хагас, XI. Дубо XII, Гулигань (Извлечено из Истории династии Тхан)
11. Л. А. Евтюхова. Каменные изваяния Южной Сибири и Монголии. Вопрос о назначении изваяний.// МИА № 24. Материалы и исследования по археологии Сибири. Т. 1. М.: 1952. С. 72-120.

Моол күрүнелер тергиидели. XIII—XVIII вектер, деп эгеге хамаарышкан ажылдар.

1. Кычанов Е. И. История, приграничных с Китаем древних и средневековых государств (от гуннов до маньчжуров). — 2-е изд., испр. и доп. — СПб. : Петербургское лингвистическое общество. — 364 с. — (Nomadica). ISBN 978-5-4318-0005-4
2. Л. Р. Кызласов. История Тувы в средние века. Глава V. Монгольский период в истории Тувы (XIII—XV вв.)// М.: МГУ, 1969. 212 с.
3. Найман. Страницы 877—878, НАЙМАН-НАКАЭ, Том 9. МАЛЬТА — НАХИМОВ. Советская историческая энциклопедия. Издательство: Государственное научное издательство «Советская энциклопедия». Всего 16 томов. Место издания: М. Год издания: 1966. Количество страниц: 508 с.

Эжен хаан төрези. XVIII век — 1912 чыл деп эгеге хамаарышкан ажылдар.

1. Кычанов Е. И. История, приграничных с Китаем древних и средневековых государств (от гуннов до маньчжуров). — 2-е изд., испр. и доп. — СПб. : Петербургское лингвистическое общество. — 364 с. — (Nomadica). ISBN 978-5-4318-0005-4
2. Аранчын Ю. Л. Алдан маадырларның тура халыышкыны. Тываның ном үндүрер чери, Кызыл — 1985 чыл.

Хостуг кожуунар. Ак-хааның протекторады. Моол-кыдат эжелекчилер деп эгеге хамаарышкан ажылдар.

1. История Тувы: Глава I. Внутриполитическая обстановка и борьба с военной интервенцией. В 3 т. — Т. II/Под общ. ред. В. А. Ламина. — Новосибирск: Наука, 2007. — 430 с. ISBN 5-02-029829-8 (т. II). ISBN 5-02-030636-3.

Таңды Тыва Улус. 1921—1944 чылдар деп эгеге хамаарышкан ажылдар.

1. История Тувы: Глава III. Тува в период образования и становления суверенного госудаства (1921—1929 гг.). В 3 т. — Т. II/Под общ. ред. В. А. Ламина. — Новосибирск: Наука, 2007. — 430 с. ISBN 5-02-029829-8 (т. II). ISBN 5-02-030636-3.