Сентябрь
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2025 чыл | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Сентябрь (лат. septem — чеди) — юлиан болгаш григориан календарьлар аайы-биле чылдың тос дугаар айы. Чылдың 30 хонуктуг дөрт айының бирээзи. Ол бөмбүрзектиң Соңгу чартыында күстүң башкы айы, а Мурнуу чартыында частың башкы айы болуп турар.
Сентябрь айның ады лат. septem — чеди деп сөстен тывылган, чүге дизе Цезарның чоруткан реформазының мурнунда бурунгу рим календарь аайы-биле чылдың 7 дугаар айы турган, ол үеде чыл март айдан эгелеп турган. Бурунгу Руська сентябрь база чеди дугаар ай турган, а XV чүс чылдан 1700 чылга чедир Орус күрүнеге сентябрь чылдың башкы айы турган, ынчан чаа чылды сентябрьның 1-де уткуп турган[1][2].
Тыва дылда
Тыва дылда күстүң башкы айын орус дылдың аайы-биле «сентябрь» деп адап турар, ынчалза-даа чугаада болгаш литературада «тос ай» деп база адап турар. Ындыг чаңчыл япон болгаш кыдат дылдарда база бар. Чөөн чүк улузунуң санаашкыны-биле он ийи чылдың адын адаан амытаннар аттары-биле база айлар аттарын адап чораан: августу «мечи айы» деп адаар. Оон чылдың эргилдезиниң аайы-биле «күстүң бакшы айы» деп база адаар. Тожу тывалары чылдың айларын база тускай адаар чаңчылдыг.
Бойдуста болуушкуннар
Россияның төп кезээнде сентябрьда чылыг боор, ынчалза-даа хонуктуң ортумак температуразы элээн бада берген боор. Москва чанында ортумак температура +11 °С (августа +16 °С). Айның сөөлгү хонуктарында, күскү дүн-хүн дурту деңнежип келгенинииң соонда хүннерде бүрулер саргалып калыр, чүге дизе хүн херелдери эвээш кээп турар апаар. Сентябрьда колдуу чаъс чаар, ынчалза-даа ховар өл хар база чаап болур.
Сентябрьның ийиги чартыында +20..+25 °C чедир хүндүс чылыг бооп болур, ону чон «куяк чай» деп адаар, которое приходится на вторую половину месяца.
Сактыышкынныг хүннер
- Сентябрьның 1 (1939 чыл) — нацист Германия Польшаже халдаанындан Ийиги делегей дайыны эгелээн.
- Сентябрьның 2 (1945 чыл) — ийиги делегей дайынының төнген хүнү.
- Сентябрьның 11 — АКШ-та Патриот хүнү.
Делегей чергелиг хүннер
- Сентябрьның 3 — Терроризмге удур демиселге чаңгыс демниг чоруктуң хүнү.
- 2-ги улуг-хүн — Фашизмниң өлүрүкчүлериниң делегей чергелиг сактыышкын хүнү. ООН-нуң 1962 чылда тургусканы.
- Сентябрьның 10 — Бүгү-делегейде бодунуң амы-тынынга чедерин болдурбас хүн.
- Сентябрьның 26 —
Байырлалдар
Делегей чергелиг
- 3-кү вторник — Делегей чергелиг амыр-тайбың хүнү, КНО-нуң Ниити Ассамблеязының доктаалы-биле 1981 чылдың ноябрьның 30. Ооң соонда Сентябрьның 21 кылдыр өскерткен.
- Чылдың 256 дугаар хүнү (сентябрьның 12 азы 13) Программистер хүнү.
- Сентябрьның 19 - Делегей чергелиг пираттар хүнү.
- сөөлгу улуг-хүн — Делегей чергелиг дүлей улустуң хүнү[3].
- Сентябрьның 30 — Бүгү-делегейниң очулга хүнү (1991 чылда Делегей чергелиг очулдурукчулар федерациязы тургускан).
- сентябрьның сөөлгү чедилииниң хүннериниң бирээзи Бүгү-делегейниң далай хүнү - КНО системазында демдеглеп турар делегей чергелиг хүннерниң бирээзи.
Россияда
- Сентябрьның 1 — Билиглер хүнү.
- Сентябрьның 11 — Өөредилге эргелелдериниң специалистериниң хүнү.
- 1-ги улуг-хүн — Нефть болгаш газ бүдүрүлгезиниң ажылдакчыларының хүнү.
- 2-ги улуг-хүн — Танкистер хүнү.
- 3-кү улуг-хүн — Арга-арыг ажылдакчыларының хүнү, Түрк литература болгаш культура хүнү[4].
- 4-кү улуг-хүн — Инженерлер хүнү.
Национал
- Сентябрьның 1-ги субботазы — Кызыл хоорайның хүнү.
- Сентябрьның 1 — Тыва Республикада Ада-Чурттуң Улуг дайынының фронтуларынга тулчуп чораан Тыва Арат Республикадан эки турачыларның төөгүлүг сактыышкын болгаш алдар-адының хүнү
- Сентябрьның 9 — Таджик Республиканың хамаарышпас чоруунуң хүнү.
- 1-ги улуг-хүн: Австралия, Чаа Зеландия — Адалар хүнү.
- Сентябрьның 16 — Хамарылга хүнү Мексика
- Сентябрьның 17 — Тыва Республиканың Күрүне тугунуң хүнүТыва Республиканың Күрүне тугунуң хүнү[5].
- Сентябрьның 19 — Даш чонукчузунуң хүнү[6]
- Украина — Тывынгыр болгаш чаа чүүлдерни тывар хүн (сентябрьның 3-кү субботазы)
- Беларусь — Беларусь бижик хүнү (сентябрьның бирги улуг-хүнү)[7].
- 3-кү улуг-хүн: Казахстан — Казах дыл хүнү[8].
Демдеглелдер
- ↑ Сентябрь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- ↑ Сентябрь // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ Дыңнавас улустуң делегей чергелиг хүнү..
- ↑ Түрк литература болгаш культураның эртеминиң хүнүнуң дугайында cntd.ru/document/802012808 (чедимчок шөлүг — төөгү).
- ↑ Тывада күрүне тугунуң хүнүн тургускан
- ↑ В Туве учредили день камнереза
- ↑ День белорусской письменности (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынааны 2010 ноябрьның 22. Архивтээн 2010 ноябрьның 15.
- ↑ День языков народов Казахстана (чедимчок шөлүг — төөгү).
Шөлүлгелер
- Сентябрь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Календарь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. Статья Витковского В. В.