Январь
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2025 чыл | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Январь ( лат. Jānuārius mēnsis, орус. Янва́рь «Янусов месяц») — юлиан болгаш григориан календарьлар аайы-биле чылдың бир дугаар айы, бурунгу рим календарь аайы-биле чылдың 11 дугаар айы. Чылдың 31 хонуктуг чеди айының бирээзи. Ортумаа-биле ол бөмбүрзектиң Соңгу чартыында эң соок кыштың ийиги айы, а Мурнуу чартыында чайның эң чылыг ийиги айы болуп турар.
Бойдуста болуушкуннар
Ине бүрүлүг ыяштарга бора-хөкпеш аймаанга хамааржыр клест деп куштар уя тудар үе. Буур болгаш сыын мыйызын дүжүрер үе. Тенниг балык ижээнней бээр, мезил үүргенезин салыр үе[1].
Төөгүзү болгаш этимологиязы
.jpg)
Айның адының утказын «чылче кирер эжик» (латин сөс «эжик» — ianua) деп тайылбырлап болур. Чаңчылчаан рим календарьга чүгле он ай турган, ында кышты санаваска 304 хүн турган, ол үеде кышты «ай чок» үе деп көөр турган. Бистиң эрага чедир 713 чылда Ромулдуң салгалы болур Нума Помпилий хаан январь биле февраль деп айларны хүн санаашкынының чылынга деңнежип турар кылдыр календарьже немээш, январьны чылдың бир дугаар айы кылдыр тургускан. Ооң мурнунда чылды март айдан эгелеп санап турган[2].
Ортаа чүс чылдарда Европага чылдың эгезин аңгы-аңгы хүннерден эгелеп санап турган: март 25, декабрь 25, март 1 (Руська 1492 чылга чедир), сентябрь 1 (Византияга, 1492—1699 чылдарда Руська). Ындыг-даа турган болза, ортаа чүс чылдарда Европаның аңгы-аңгы чурттарынга календарьны дөмейле рим чаңчыл ёзугаар январьдан эгелээш, декабрьга чедир чыскаап бижип турган. Россияга чаа чылды январьның 1-ден тура санаарын Пётр I 1700 чылдың январь 1-ден тура чурумчуткан.
Орус дылдың 1847 чылда үнген орфографтыг словарында «генварь» биле «январь» дең эргелиг ажыглаттынар деп бижиттинген турган. «Генварь» деп хевири 1885 чылда үнген «Русское правописание» деп Я. К. Гроттуң үндүрген шын бижилге дүрүмнеринде «январь» кылдыр чаңыс аайлаттынган[3].
Тыва дылда
Тыва дылда чылдың башкы айын орус дылдың аайы-биле «январь» деп адап турар, ынчалза-даа чугаада болгаш литературада «бир ай» деп база адап турар. Ындыг чаңчыл япон болгаш кыдат дылдарда база бар. Чөөн чүк улузунуң санаашкыны-биле он ийи чылдың адын адаан амытаннар аттары-биле база айлар аттарын адап чораан: январьны «күске айы» деп адаар. Оон чылдың эргилдезиниң аайы-биле «кыштың ортаа айы» деп база адаар. Тожу тывалары чылдың айларын база тускай адаар чаңчылдыг.
Өске дылдарда
Европаның дылдарында колдуу латин чаңчылга даянып, дөмейлештир адаар.
фин дылда январьны tammikuu деп, тодаргайлаарга «дуб айы» дээн. чех дылда — leden, тодаргайлаарга «доштуг». украин дылда — січень, Хорват дылда — siječanj «сечь» деп сөстен. саам дылда — ođđajagimánnu «чаа чыл айы» дээн уткалыг. Турк дылда — Ocak — «печка», «камин». Амгы Татар дылда латин гыйнвар хевири.
Январьның сүлде-демдектери
- Кыдат чаңчылда япон сливаның чечээ.
- Японияда — камелия.
Байырлалдар
- январьның 1 — Чаа чыл; Кубаны хостаан хүн; Камеруннуң хамаарышпас чорук хүнү; Бүгу делегейде тайбың хүнү.
- январьның 2 — Хоругдаткан кижилер хүнү.
- январьның 5 — Зервана-Карана байырлалы (зороастризм); Туциндан (Боснияның, Черногорияның, Сербияның байырлалдары).
- январьның 7 — Россияда православ шажынныгларның Христостуң төрүттүнген хүнү.
- январьның 8 — Грецияда Гинайкратия.
- январьның 9 — Серб Республика хүнү; Күштүг Рауданың хүнү.
- январьның 11 — Россияда Заповедниктер болгаш национал парктар хүнү; Бүгү делегейде өөрүп четтиргенин илередир хүн; Албан Республика хүнү.
- январьның 12 — Россия Федерациязының прокуратура ажылдакчыларының хүнү.
- январьның 13 — Россияның парлалга хүнү; Швецияда Ыдыктыг кымчы хүнү.
- январьның 14 — Эрги Чаа чыл.
- январьның 15 — Хорватияны делегейде хүлээп көргениниң хүнү.
- январьның 16 — АКШ-та чүдүлгени шилип алыры хостуг болурунуң хүнү; Аргентинада карнавал; Бүгү делегейде Beatles хүнү.
- январьның 17 — Ыдыктыг Антонио хүнү.
- январьның 18 — Тунисте хувискаал хүнү; Перуда Леманың тургустунганының чедилии.
- январьның 19 — православ Россияда Бурганның крещение хүнү; Белорусьта камгалакчылар хүнү; Исландияда ашак-кадай хүну.
- январьның 20 — Крым Республиканың хүнү.
- январьның 21 — АКШ-та Куспактажыр хүн; Польшада Кырган-ава хүнү; Италияда Ыдыктыг Инесса хүнү.
- январьның 22 — Польшада Кырган-ача хүнү; Торраблоут.
- январьның 24 — Англияда Ийиги делегей дайынының үезинде геноцидке когарааннарның сактыышкын хүнү.
- январьның 25 — Татьяна хүнү — студентилер хүнү (Россия).
- январьның 26 — Делегей чергелиг каайлы чериниң ажылдакчыларының хүнү; Австралия хүнү; Индия Республиканың хүнү.
- январьның 28 — Арменияда шериг хүнү.
Январьның азы февральдың аңгы-аңгы хүннеринде дараазында байырлалдар база туруп болур:
- ай чаазынга чедир — Дугжууба — Сарыг шажында Арыгланыышкын хүнү
- ай чаазынга чедир — Балдан Лхамо — Сарыг шажынның камгалакчыларының хүнү (Палден Лхамо)
- Ай чаазында — Шагаа — Сарыг шажында Чаа чыл
- Ай чаазының соонда — Монлам Ченмо (Будда Бурган Башкының 15 хуулгаазын көргүскениниң хүнү)
Демдеглелдер
- ↑ В. Д. Грошев «Календарь российского земледельца (народные обычаи и приметы)», — М: МСХА, 1991, С. 6. ISBN 5-7230-0074-8
- ↑ Макробий. Книга первая, главы 12—16 // Сатурналии.
- ↑ Рождественский Н. С. «Краткий очерк истории русского правописания» — глава из книги Шапиро А. Б. «Русское правописание» — М: АН СССР, 1951, С. 160—198.
Шөлүлгелер
- Январь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Календарь // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Январь